Σωκράτης Μπαλταγιάννης: ” Όχι, δεν μπορεί η τέχνη να γιατρέψει τον πόνο”
For whatever the reason, the only sure thing is that exile, leaving home, will mark your life forever.
“Crossing Europe’s doorstep” / Socrates Baltagiannis
Σαν φωτορεπόρτερ μεταδίδεις ειδήσεις, ανοίγεις ένα παράθυρο στον κόσμο. Κατά πόσο υπάρχει η δική σου αντανάκλαση σε όλο αυτό;
Έχεις δίκιο με τη μεταφορά που κάνεις με το παράθυρο. Πολλές φορές τη χρησιμοποιώ και εγώ λέγοντας πως το φωτορεπορτάζ είναι σαν ένα παράθυρο, που κοιτάζοντας τη θέα έξω από αυτό, πολλές φορές μπορεί να μη σου αρέσει αυτό που θα δεις και θα αντικρίσεις. Είναι σημαντικό όμως να κοιτάξεις και να δεις τι υπάρχει εκεί έξω. Τώρα κατά πόσο υπάρχει η δική μου αντανάκλαση σε αυτό, θα απαντήσω πως ως ένα βαθμό είναι αδύνατο να μην υπάρχει. Κάθε επιλογή που κάνω έχει αντίκτυπο στην εικόνα. Από τα τεχνικά, όπως για παράδειγμα η γωνία λήψης που θα επιλέξω, τι θα αφήσω μέσα στο κάδρο και τι έξω κτλ., μέχρι και το ποιος είμαι ή τι με χαρακτηρίζει ως άνθρωπο.Όταν ανοίγω αυτό το παράθυρο για να δει ο «θεατής» τη θέα, εγώ προσπαθώ όσο μπορώ να κάνω πίσω. Κάνω πίσω προσπαθώντας η σχέση «θεατή» και «θέματος» να είναι όσο το δυνατό πιο άμεση και ποιο κοντά στην πραγματικότητα.
Μπορεί η φωτογραφία-ντοκουμέντο να είναι και ταυτόχρονα έργο τέχνης;
Φυσικά και μπορεί να είναι. Πολλές εικόνες αυτού του είδους φωτογραφίας κοσμούν τοίχους ανά την υφήλιο. Το ότι η φωτογραφία ντοκουμέντου υποτίθεται πως πραγματεύεται συγκεκριμένα ζητήματα, δε σημαίνει πως δε μπορεί να έχει και εικαστικό ενδιαφέρον.
Σωκράτης Μπαλταγιάννης – Sahid 12 years old and daughter of Bisam, is playing with the snow along with her friend Yezen 9, during a small break while on their way with a bus from Athens to Idomeni village at the Greek – Macedonian border, on the 23rd of January 2016. Bisam, a 42 years old Syrian from Damascus, has left his country with his family to go to Germany and meet up with his daughter Sahir 15.
Το κλασικό ερώτημα. Κάθε φορά που ο φωτογράφος τραβά μια φωτογραφία λειτουργεί σαν ιστορικός;
Ως ένα βαθμό πιστεύω πως ναι ή μάλλον για να το διορθώσω και να το θέσω καλλίτερα, όχι, δεν λειτουργεί ο ίδιος ο φωτογράφος ως ιστορικός μιας και θεωρώ πως είναι άλλο πράγμα να καταγράφεις ένα γεγονός που θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως ιστορικό και άλλο η μελέτη ενός ιστορικού γεγονότος – ενός γεγονότος που έχει ήδη γίνει. Τώρα αν μιλήσουμε για το αν μια φωτογραφία μπορεί να χαρακτηριστεί ιστορική εδώ θα απαντήσω ναι. Υπάρχουν φωτογραφίες που η ιστορική τους αξία έχει αναγνωρισθεί εξαρχής μιας και μιλάμε για φωτογραφίες που καταγράφουν ιστορικές στιγμές για την ανθρωπότητα ή για ένα τόπο. Από την άλλη έχουμε και φωτογραφίες απλής καταγραφής της καθημερινότητας, φωτογραφίες μόδας κτλ., που αν και εκ πρώτης όψεως δε φαντάζουν και μεγάλης ιστορικής σημασίας, εν καιρό όμως αποκτούν και αυτές τη θέση τους στη ιστορία, δίνοντας στις μελλοντικές γενιές μια γεύση για το πως ήταν η ζωή την εποχή που τραβηχτικέ η εκάστοτε εικόνα. Ακόμα και μια απλή οικογενειακή φωτογραφία δεν πιστεύεις πως έχει τη δική της «ιστορική» σημασία για την οικογένεια; Εγώ θα έλεγα ναι.
Σωκράτης Μπαλταγιάννης
Έχουν ανάγκη οι φωτογραφίες από τις λέξεις, από ένα κείμενο;
Στη φωτοδημοσιογραφία/φωτογραφία ντοκουμέντου θα έλεγα πως είναι απαραίτητο, για να δώσεις στον αναγνώστη/θεατή μερικά παραπάνω στοιχεία που θα τον βοηθήσουν να καταλάβει τι είναι αυτό που βλέπει. Αυτά είναι τα κλασσικά «πού, πότε, ποιoς, τι και γιατί». Είναι αρκετά ώστε ο καθένας που θα δει μια κατάσταση σε μια εικόνα να τον βοηθήσει ώστε να μη την παρερμηνεύσει. Τώρα αν θες τη γνώμη μου για την, ας το πούμε «καλλιτεχνική φωτογραφία» και εκεί η άποψή μου είναι να υπάρχει μεν ένα κείμενο που να περιγράφει στα γρήγορα αυτό που θα δούμε αλλά ως εκεί. Το να διαβάζω αράδες και αράδες από λέξεις και σκέψεις για να καλυφθεί τυχόν φωτογραφικό κενό, να μου λείπει. Βαριέμαι. Θέλω να δω φωτογραφία.
Κάθε φωτογράφος μπορεί το ίδιο γεγονός και να το αποτυπώσει διαφορετικά; Ακόμα και ο σωματότυπός του, το ύψος του για παράδειγμα μπορεί να δώσει διαφορετική προσέγγιση.
Ναι, φυσικά και θα δούμε διαφορετικές εικόνες από διαφορετικούς φωτογράφους. Εκεί είναι και η μαγεία και σε αυτό παίζουν ρόλο πολλά πράγματα, όπως για παράδειγμα τα προσωπικά βιώματα του καθενός, την αντίληψη που έχει ο φωτογράφος για το χώρο και το φως, το πώς αλληλοεπιδρά με το θέμα του και τους άλλους ανθρώπους. Ακόμα και το τι άλλες σπουδές μπορεί να έχει πέρα από τη φωτογραφία ή το τι βιβλία διαβάζει. Τώρα για το θέμα του σωματότυπου μπορεί εκ πρώτης όψεως να φαντάζει πως παίζει κάποιο ρόλο αλλά στην πραγματικότητα δε νομίζω. Εγώ πάντως για καλό και για κακό έχω πάντα μια μικρή σκάλα στο πορτ-μπαγκαζ του αυτοκινήτου μου για να καλύπτω το κενό αυτό.
Σωκράτης Μπαλταγιάννης
Ένα αληθινό πορτρέτο πρέπει, να έχει μια διάρκεια στον χρόνο, να περιγράφει για πάντα αυτό που δείχνει, νικώντας την λήθη. Αυτή η νίκη είναι το παντοτινό ζητούμενο ίσως;
Ναι, θα έλεγα πως το θέτεις πολύ ωραία και όμορφα. Αν και αυτό μπορεί να είναι το ζητούμενο σε κάθε φωτογραφία που κάνουμε και δε θα έλεγα πως ισχύει μόνο για τα πορτραίτα. Προσωπικά έχω την αίσθηση πως δε το πετυχαίνω συχνά και θα μου άρεσε να συμβαίνει το αντίθετο.
Προτιμάς φωτογραφικά το χρώμα ή το ασπρόμαυρο; Ποιo διασώζει περισσότερο την πληροφορία;
Μου αρέσουν και αγαπώ το ίδιο και τα δύο, αν και σε αυτό που με ρωτάς για την πληροφορία νομίζω στο ασπρόμαυρο είναι πιο εύκολο να επιτευχθεί. Όχι ότι δε μπορεί να γίνει με το χρώμα αλλά είναι πιο δύσκολο και απαιτεί κατά τη γνώμη μου καλή αντίληψη στη σύνθεση της εικόνας. Για να το θέσω αλλιώς, αν καταφέρεις να δουλέψεις το χρώμα όπως το ασπρόμαυρο το αποτέλεσμα θα είναι υπέροχο. Για να σου δώσω ένα παράδειγμα του τι εννοώ, μπορείς να δεις το «American Color» του Κωνσταντίνου Μάνου, εικόνες του Harry Gruyaertκαι του Alex Webb.
Σωκράτης Μπαλταγιάννης
Τα «κλειστά κάδρα» είναι γοητευτικά και νομίζω προβοκατόρικα. Τα δικά σου είναι εντυπωσιακά. Πόση δυσκολία έχουν στο να πετύχουν να δώσουν πληροφορίες;
Η αλήθεια είναι πως και εγώ θεωρώ τα κλειστά κάδρα «προβοκατόρικα» και «εύκολο εντυπωσιασμό» και τα αποφεύγω όπως ο διάολος το λιβάνι, αν και μερικές φορές δε μπορείς να τα αποφύγεις τελείως. Σε ένα θέμα ή μια σειρά φωτογραφιών για παράδειγμα μπορεί να βοηθήσουν στο να γίνει πιο μεταδοτική η ιστορία. Σε αυτές τις περιπτώσεις δεν έχουν δυσκολία να δώσουν πληροφορία γιατί δουλεύουν ως σύνολο.
Η συνεργασία με ένα φωτογραφικό πρακτορείο έχει τα προτερήματα του και τα μειονεκτήματά της. Για ποιόν δουλεύει στο τέλος ο φωτογράφος;
Αυτό είναι αλήθεια. Η συνεργασία με ένα πρακτορείο έχει τα καλά της και τα κακά της. Από τη μια είναι οι φωτογράφοι που δουλεύουν για ένα πρακτορείο full time και όπως καταλαβαίνεις εκεί δεν υπάρχει μεγάλο περιθώριο για ένα φωτογράφο να ακολουθήσει κάτι δικό του, μιας και η ενασχόληση με το πρακτορείο είναι καθημερινή. Αλλά ξέρουν πως στο τέλος του μήνα θα πληρωθούν και υπάρχει αυτή η σχετική αίσθηση ασφάλειας – όσο μπορούμε να πούμε κάτι τέτοιο με τους σημερινούς μισθούς. Από τη άλλη υπάρχουν οι φωτογράφοι που συνεργάζονται με κάποιο πρακτορείο ως freelancers και εκεί η ελευθερία είναι μεγαλύτερη και αυτό γιατί τα θέματα/αναθέσεις είναι λιγότερα. Πράγμα που φυσικά σημαίνει πως δεν ξέρεις τι θα σου φέρει ο μήνας από άποψη δουλείας/αποδοχών. Δουλεύοντας ως freelancer έχεις το χρόνο να κυνηγήσεις και άλλα δικά σου θέματα. Το αν έχεις τα λεφτά να το κάνεις αυτό είναι άλλο θέμα. Απ’ ότι καταλαβαίνεις το όλο ζήτημα είναι δίκοπο μαχαίρι. Αν ένας φωτογράφος καταφέρει να βρει μια ισορροπία σε όλα αυτά, είναι καλά. Αλλά είναι πλέον δύσκολο στις μέρες μας.
Σωκράτης Μπαλταγιάννης – Refugees and migrants are sleeping during a trip with a bus from Athens to Idomeni village at the Greek – Macedonian border, on the 23rd of January 2016.
«If it makes you cry, it goes in the show» είπε η Annie Leibovitz. Τι είναι για σένα το τραγικό;
Χμμμ… Τώρα η λέξη «τραγικό» έχει τη κυριολεκτική της και τη μεταφορική της πλευρά. Όποια κι αν διαλέξουμε όμως αυτό που μετράει για εμένα είναι να αποδίδεται στην εικόνα με έναν «υπόγειο» τρόπο και να μη στο δίνει στο πιάτο.
Βοηθά, όταν φαίνεται το συναίσθημα στην φωτογραφία;
Θα έλεγα πως σε γενικές γραμμές, ναι, βοηθάει, αλλά όπως είπα και παραπάνω είναι πολύ εύκολο να περάσεις την κόκκινη γραμμή του «εύκολου εντυπωσιασμού».
Σωκράτης Μπαλταγιάννης – Refugees and migrants are waiting to disembarked from Eleftherios Venizelos ferry at the port of Piraeus, Greece, on the 23rd of January 2016. Greek government has chartered Eleftherios Venizelos ferry to transfer refugees and migrants from the Greek islands to the Greek mainland.
Έχει δημοσιευθεί αρκετή δουλειά σου από την προσφυγική κρίση σε διαφορετικά επίπεδα όπου το τραύμα του ανοίκειου επεκτείνεται συνέχεια. Η Τέχνη θα γιατρέψει τον πόνο;
Εδώ ίσως θα φανώ κυνικός αλλά η προσωπική μου άποψη είναι πως όχι, δεν μπορεί η τέχνη να γιατρέψει τον πόνο, τουλάχιστον όχι από μόνη της. Θα έλεγα πως δρά περισσότερο ως παυσίπονο και αυτό, αν μπορώ να το πώ… Δεν έχω καταλήξει ακόμα. Και φαντάζομαι δεν είμαι μόνος σε αυτό. Είναι ένα ερώτημα που ταλαιπωρεί τον κόσμο της τέχνης – και όχι μόνο – καιρό τώρα. Από την άλλη σκέφτομαι – τώρα που τα λέμε – και γιατί να περιμένουμε από την τέχνη να γιατρέψει τον πόνο; Είναι αυτή η δουλειά της; Μπορεί σε ένα βαθμό να βοηθάει όπως είπα και παραπάνω αλλά ως εκεί.
Info:
Ο Σωκράτης Μπαλταγιάννης Socrates Baltagiannis είναι φωτογράφος ντοκουμέντου, γεννημένος το 1979 στην Αθήνα. Πέρα από τις αναθέσεις που αναλαμβάνει για περιοδικά, εφημερίδες και άλλα μέσα και που κυρίως έχουν να κάνουν με την κάλυψη της επικαιρότητας και ανθρωπιστικών/ κοινωνικών κρίσεων, η προσωπική του δουλειά είναι πολυεπίπεδη και καταπιάνεται με θέματα όχι απαραίτητα δημοφιλή, αλλά πάντα με τα μάτια στραμμένα προς τα κοινωνικά ζητήματα και τον τρόπο με τον οποίο οι άνθρωποι επηρεάζονται από την κοινωνία, το περιβάλλον και αντίστροφα.Πολλές από τις φωτογραφίες του έχουν δημοσιευθεί σε εφημερίδες και περιοδικά παγκοσμίως. Συνεργάζεται με το Γερμανικό Πρακτορείο Ειδήσεων (dpa) και από το 2015 έχει συνεργαστεί στενά με οργανισμούς όπως η Ύπατη Αρμοστεία του ΟΗΕ για τους πρόσφυγες (UNHCR) και τη Διεθνή Ομοσπονδία του Ερυθρού Σταυρού (IFRC), καταγράφοντας την προσφυγική κρίση στην Ελλάδα.
Σωκράτης Μπαλταγιάννης
