Ο Χάρης Κακαρούχας για την Παγκόσμια Ημέρα Φωτογραφίας

Guest Editor 22 Αυγ 2023 Photologio Picks, Photoθέσεις

Με αφορμή την Παγκόσμια Ημέρα Φωτογραφίας τέθηκε στον κ. Χ. Κακαρούχα θέμα προς σχολιασμό:
Η φωτογραφία και γενικά η τέχνη, είναι ένας τρόπος να συνομιλείς με το άσχημο; Να το μεταμορφώνεις, να το αποδέχεσαι;”

Οι εικόνες της σκιάς και η μεταμόρφωσή τους
Άσχημο είναι αυτό στη θέα του οποίου, μια που μιλάμε για τέχνη της εικόνας, έχω δυσάρεστες αισθήσεις στο σώμα, άβολα συναισθήματα, και δύσκολες να αντιμετωπίσω σκέψεις. Ένα ή δύο από τα τρία ή και τα τρία μαζί. Τα παραπάνω συμπτώματα δημιουργούνται στον θεατή από την αύρα, ή αλλιώς την ενεργειακή συχνότητα που εκπέμπει η εικόνα. Αναφέρομαι στην εικόνα σαν κυψέλη ενέργειας και αποκαλυπτικού νοήματος – παρακάμπτοντας τη συνηθισμένη, ορθολογική και πεπαλαιωμένη – αντίληψη της φόρμας και του περιεχομένου.
Έτσι, αν έχουμε αυτές τις αντιδράσεις μπροστά σε μια εικόνα, συνήθως την αποκαλούμε άσχημη. Πρέπει να σημειώσουμε ωστόσο, ότι αυτές οι αντιδράσεις είναι απολύτως υποκειμενικές.
Εκτιθέμενοι στην ίδια αύρα διαφορετικοί άνθρωποι, αντιδρούν συχνά με τελείως διαφορετικό τρόπο.
Να δούμε όμως ποιες είναι αυτές οι ενεργειακές συχνότητες που συνήθως μας ενοχλούν, αλλά και τι συμβαίνει με τη δημιουργία και τι με τη θέαση τέτοιου είδους εικόνων.

Μικρή υπόμνηση περί σκιάς
Στην ψυχολογία, υπάρχει ο όρος σκιά. Αναφέρεται στο υποσυνείδητο ή ασυνείδητο μέρος τού εαυτού μας που αδυνατούμε να δούμε, να αναγνωρίσουμε ή να δεχτούμε. Τα μέρη αυτά της προσωπικότητας μας είναι συνήθως απορριπτέα, γιατί δεν ταιριάζουν με την ιδεώδη εκδοχή του εαυτού που στοχεύουμε. Αναφέρεται περισσότερο στην απολίτιστη, πρωτόγονη η ζωώδη φύση μας. Αυτή τη φύση που είναι προσανατολισμένη στο να καλύψει τις βασικές ανάγκες του ασφαλούς καταλύματος, του φαγητού, της αναπαραγωγής και της κοινωνικότητας. Και που είναι πολύ εύκολο να γίνει απάνθρωπα σκληρή, υπερβολικά επιθετική, και απόλυτα άστοργη και εγωιστική όταν η επιβίωση ή τα αντικείμενα της επιθυμίας της απειλούνται. Η σκιά μας, όπως το κρυφό μέρος του παγόβουνου, είναι μεγάλο μέρος τη προσωπικότητας μας και μας κάνει να ζούμε μηχανικά και προγραμματισμένα, χωρίς επίγνωση του τι και γιατί το κάνουμε.
Απέναντι στα συναισθήματα η τις ενεργειακές συχνότητες της σκιάς γινόμαστε αμυντικοί, κλειστοί, τα αρνούμαστε ή τα αγνοούμε. Τον όρο εισήγαγε ο ψυχίατρος Καρλ Γιουνγκ, το 1919.

Παραδείγματα έργων της σκιάς
Ας δούμε λίγα αντιπροσωπευτικά φωτογραφικά έργα που, κατά την άποψη μου, είναι οπτική υλοποίηση της σκιάς του δημιουργού τους.

Antoine D’Agata

Antoine D’Agata:
Είναι το έργο όπου η ζωώδης ανθρώπινη εκδοχή οπτικοποιείται με τον ποιο εμφαντικό τρόπο: Βία, σεξ, καταστροφή, απόγνωση και φόβος. Το παγωμένο κεντρικό αυτοπορτραίτο είναι η πιο καθαρή εικόνα φόβου που έχω συναντήσει.

Roger Ballen

Roger Ballen:
Εδώ, όπως μας λέει και ο ίδιος, οπτικοποιείται η ερεβώδης φρίκη τής φύσης τού μυαλού. Πεποιθήσεις, ιδεολογήματα, δανεισμένη γνώση, σε συνάρτηση με το τραύμα, ερμηνεύουν με τον δικό τους τρόπο την πραγματικότητα.

Diane Arbus

Diane Arbus:
Αν πάρουμε με τη σειρά αυτά τα πορτραίτα με την εξαιρετική δύναμη, από αριστερά προς τα δεξιά, το κυρίαρχο συναίσθημα κατά τη δική μου αντίληψη είναι κατά σειρά: Πόνος, ψεύτικο προσωπείο καλυμμένου αδιέξοδου, αποσύνδεση*, εσωτερικός τρόμος, αποσύνδεση, απόγνωση, απειλή, φόβος, αυτοκαταστροφή. Η οπτική έκφραση μιας πολύ ξεκάθαρα ψυχολογικής δομής.
____
*Αποσύνδεση: Ψυχολογικός όρος που περιγράφει την έλλειψη σύνδεσης με τον εαυτό και το κόσμο γύρω μας. Ωσεί παρών.

Mickael Akerman

Mickael Akerman:
Ό,τι πιο κοντά σ’ αυτό που λέμε θάνατος.

Joel Peter Witkin

Joel Peter Witkin:
Η εφιαλτική αντίληψη της πραγματικότητας μέσα από την οπτική του τραύματος.

Η δημιουργία των εικόνων της σκιάς
Ο φωτογράφος μέσα από τη φωτογραφική διαδικασία εκτονώνει το συναισθηματικό φορτίο της σκιάς αλλά ασυνείδητα. Αποβάλλει κάτι που δεν αντέχει αλλά δεν καταλαβαίνει ότι το κάνει. Η εκτόνωση ανακουφίζει προσωρινά, αλλά δεν μεταμορφώνει. Γι’ αυτό οι φωτογράφοι των παραπάνω παραδειγμάτων κάνουν επί δεκαετίες τις ίδιες εικόνες, διαιωνίζοντας το πρόβλημα χωρίς λύση. Αυτό συμβαίνει γιατί δεν υπάρχει εσωτερική σύνδεση και κατανόηση της φωτογραφικής πράξης. Οι εικόνες είναι σαν μια σιωπηλή κραυγή αγωνιάς χωρίς ανταπόκριση, γιατί ο κόσμος της τέχνης αλλά και ολόκληρη η κοινωνία βρίσκεται σε βαθύ ύπνο. Όλοι αναφέρονται στην Arbus ως τη φωτογράφο που μας έδειξε μια άλλη Αμερική, διαφορετική από αυτή της γυαλιστερής επιτυχίας.
Κανένας όμως δεν μοιάζει να καταλαβαίνει ότι η Arbus μας δείχνει πάνω από όλα τον εαυτό της. Και αν κάποιος της έδειχνε τον τρόπο να αναγνωρίσει και να συναντήσει την δική της πραγματικότητα μέσα από τις δικές της εικόνες, πολύ πιθανόν να είχαμε και σήμερα ανάμεσα μας την ταλαντούχο δημιουργό να μας δείχνει μια άλλη πλευρά του εαυτού της. Το ίδιο φυσικά ισχύει για όλους, όχι μόνο στα παραπάνω παραδείγματα, αλλά και για όλους τους δημιουργούς, σε όλα τα είδη της τέχνης, που εργάζονται χωρίς να ξέρουν τι κάνουν.
Πολλοί θεωρούν ότι επιτελούν κοινωνικό έργο καταγγέλλοντας τα κακώς κείμενα. Ο D’ Agata σε προσωπική συνομιλία μού ανέφερε ότι ο λόγος που συνεχίζει να κάνει αυτό το έργο είναι η θέλησή του να καταγγείλει το κακό που υπάρχει στον κόσμο. Ξέρουμε όμως, ήδη από τη δεκαετία του 60 και τις φωτογραφίες της φρίκης του πολέμου της Biafra ότι το πρόσχημα της καταγγελίας δεν ευσταθεί. Οι εικόνες της φρίκης ανακυκλώνουν την φρίκη. Ο Sebastiano Salgado πέρασε σχεδόν όλη τη δημιουργική του περίοδο στο ίδιο μήκος κύματος και μόνο όταν αρρώστησε βαριά, κατανόησε το αδιέξοδο και στράφηκε στο τέλος να αναζητήσει την ομορφιά αυτού του πλανήτη. (Το αλάτι της γης, 2014).

Η θέαση των εικόνων της σκιάς
Εκτιθέμενοι και συντονισμένοι με την ενέργεια τέτοιου είδους συχνοτήτων, αισθανόμαστε συνήθως ταραχή, αφού όλοι μας έχουμε τη δική μας σκιά. Έτσι, το έργο μάς αγγίζει συνήθως με δυσάρεστο τρόπο. Μπορεί να “συγκινηθούμε” συναισθηματικά, όταν όμως εκτονωθεί η φόρτιση, επιστρέφουμε στα ίδια. Οι περισσότεροι είναι ικανοποιημένοι με αυτό.
Αυτό θεωρούν ως ρόλο της τέχνης. Αν δηλαδή είμαι σε θλίψη και πόνο και βρεθώ μπροστά σε ένα έργο αντίστοιχης ενέργειας, είναι φυσικό ότι θα συγκινηθώ. Όταν όμως περάσει η συγκίνηση, θα παραμείνω θλιμμένος και μέσα στον πόνο. Η επιφανειακή συναισθηματική φόρτιση και εκτόνωση βρίσκονται πολύ μακριά από αυτό που ονομάζεται μεταμόρφωση.
Νομίζω πως θα ήταν χρήσιμο να αναλογιστούμε την έκταση και το μέγεθος αυτού του είδους τέχνης, που παράγεται και καταναλώνεται καθημερινά, και που σχετιζόμαστε μαζί του κι εμείς προσωπικά.

Η μεταμόρφωση της σκιάς και των εικόνων της
Η τέχνη, αν ξαναγυρίσουμε στην αρχαία Ελληνική τραγωδία, είναι ακριβώς μια τέχνη μεταμόρφωσης. Πηγαίνουμε από το πρόβλημα στη λύση του μέσω της κάθαρσης, που είναι η διαδικασία αλλαγής αντίληψης. Και η προσωπική μου γνώμη είναι ότι Τέχνη είναι αυτή η μεταμορφωτική πράξη. Αν δεν συμβαίνει αυτό, τότε δεν είναι Τέχνη, αλλά διασκέδαση, διακόσμηση, απόλαυση, πολιτική ή κάποιου είδους νεωτερισμός.
Στη φωτογραφία που δεν υπάρχει αφηγηματικός χρόνος – όπως στο θέατρο ή στον κινηματογράφο – ολόκληρη η πορεία τού φωτογράφου γίνεται αυτή η μεταμορφωτική διαδικασία. Και, στη συγκεκριμένη περίπτωση, η μεταμόρφωση συμβαίνει μόνο όταν μπαίνει στη διαδικασία να συναντήσει και όχι να εκτονώσει τη σκιά. Όταν στέκεται αντιμέτωπος με τον φόβο, τη θλίψη, την οργή, τον πόνο, την απελπισία και με οτιδήποτε άλλο, από το οποίο τρέχει να απαλλαγεί εκτονώνοντάς το, αγκαλιάζοντας το, συν-(γ)χωρώντας το και ταυτόχρονα ερευνώντας τη φύση και την προέλευση αυτού που συμβαίνει μέσα του. Αυτή είναι η συνταγή μεταμόρφωσης. Απλή αλλά όχι εύκολη.
Για να γίνει όμως αυτό, είναι αναγκαίο να έχει μπει σε μια συνειδητή σχέση με αυτό που κάνει. Να αντιληφθεί πρώτα απ’ όλα ότι η φωτογραφία του είναι συνδεδεμένη με ομφάλιο λώρο μαζί του. Είναι ο καθρέφτης του εσωτερικού του κόσμου. Αυτό που κάνει στην ουσία ο δημιουργός, είναι να υλοποιεί οπτικά τον εαυτό του – τον ψυχισμό του ή την εσωτερική του πραγματικότητα.
Τίποτα λιγότερο και τίποτα περισσότερο. Αυτό συμβαίνει γιατί είναι ανέφικτο να κάνει κάτι άλλο. Τη στιγμή που πατάμε το κουμπί του κλείστρου για να πάρουμε μια φωτογραφία από κάτι που μας συγκινεί, βρισκόμαστε σε κοινή συχνότητα με αυτό το κάτι. Με άλλα λόγια αναγνωρίζουμε εκεί έξω κάτι που βρίσκεται ήδη εντός μας. Αν δεν συνέβαινε αυτό, δεν θα μπορούσαμε να δούμε αυτό το κάτι.
Και οι εικόνες δεν είναι καλές ή κακές, αλλά αληθινές ή ψεύτικες σε σχέση με τη δική του αλήθεια. Έτσι, η εικόνα παύει να αποτελεί αντικείμενο κριτικής και γίνεται σημείο συνάντησης. Την αισθανόμαστε με όλο μας τον εαυτό. Δεν προσπαθούμε να την καταλάβουμε. Μας αρέσει, δεν μας αρέσει ή μας αφήνει αδιάφορους. Αυτό όμως συνοδεύεται από αισθήσεις, σκέψεις και συναισθήματα. Αν τα εξερευνήσουμε μπαίνουμε σε διάλογο και ουσιαστική σχέση με τον εαυτό μας. Και όσο αυτή η σχέση βαθαίνει, τόσο οι φωτογραφίες μας αποκτούν μια άλλη υπόσταση.
Γιατί στη θέση της σκιάς, εμφανίζεται σιγά- σιγά μια άλλη πλευρά του εαυτού, όπου κυριαρχούν ενεργειακές συχνότητες ομορφιάς, άδολης χαράς, βαθιάς ησυχίας, μυστηρίου, αγάπης, ευθραυστότητας…
Και τότε, όταν συν-κινούμαστε, δεν είναι συναισθηματισμός – όπως συμβαίνει με τις εικόνες τής σκιάς – αλλά είναι αυτό που συμβαίνει όταν η εσωτερική μας αλήθεια αναγνωρίζει σε μια εικόνα τον εαυτό της. Και για μένα είναι εξαιρετικά σημαντικό όχι μόνο για τον δημιουργό της αλλά και για τον θεατή. Του δίνει μια αύρα τής εσωτερικά κρυμμένης αλήθειας μας. Είναι μια εικόνα που αξίζει να ιδωθεί.
Με αυτό τον συνειδητό τρόπο προσέγγισης της φωτογραφικής διαδικασίας, ένα τέτοιο έργο μπορεί να δώσει την ευκαιρία και στον θεατή του να ανακαλύψει και να συνειδητοποιήσει πτυχές τού εαυτού του, που μέχρι τώρα αγνοούσε. Βεβαίως, αυτός ο τρόπος προσέγγισης, κατά κανόνα, ούτε αναφέρεται ούτε διδάσκεται στον κόσμο της τέχνης, καθώς ζούμε σε μια κοινωνία προσανατολισμένη στο τι κάνω και όχι στο ποιος είμαι. Έτσι, ολόκληρη η ταυτότητά μας προσδιορίζεται από τα κοινωνικά μας επιτεύγματα.
Για περισσότερα: https://www.photologio.gr/photoθέσεις/6-plus-1-fotografoi-anazitoun-ti-fotografia-haris-kakarouchas/?fbclid=IwAR2hX8akobZ_Ks7n78CCzbXjc00U9r_zKXz3NSOgtJKmCHA5m6_kMNlKSt4.
Για εκείνον που έχει εξερευνήσει την πλευρά της σκιάς του, αυτού του είδους τα έργα είναι αδιάφορα, μια που δεν προκαλούν πλέον ταραχή. Έτσι, στην ουσία δεν υπάρχει άσχημο έργο. Θα έλεγα ότι α-σχημο είναι το α-συνείδητο κι ότι όμορφο είναι το συνειδητό.