19 Αυγούστου 2025 – Παγκόσμια ημέρα φωτογραφίας | Τεχνητή νοημοσύνη: το νέο ήθος (και η ηθική) στη φωτογραφία
Γράφει ο Μπάμπης Κουγεμήτρος
«…Η τεράστια πλειοψηφία των σύγχρονων φωτογραφιών δεν είναι πια η έκφραση ενός υποκειμένου ούτε η πραγματικότητα ενός αντικειμένου, αλλά σχεδόν αποκλειστικά η τεχνική πραγμάτωση όλων των διαθέσιμων δυνατοτήτων. Οι άνθρωποι πιστεύουν ότι φωτογραφίζουν μια σκηνή, ενώ δεν είναι παρά οι τεχνικοί εικονολήπτες αυτής της άπειρης δυνητικότητας της συσκευής.» (Jean Baudrillard, Τα μοναδικά αντικείμενα, Futura 2005)
«Αν οι άνθρωποι δημιουργούν νοήμονες μηχανές, είναι επειδή τους πιάνει μια απόγνωση για τη δική τους νοημοσύνη. Αν οι άνθρωποι ονειρεύονται πρωτότυπες και μεγαλοφυείς μηχανές, είναι επειδή τους πιάνει απόγνωση για τη δική τους πρωτοτυπία. Οι μηχανές αυτές προσφέρουν το θέαμα της σκέψης και οι άνθρωποι, όταν τις χειρίζονται, αφοσιώνονται μάλλον στο θέαμα της σκέψης παρά στη σκέψη την ίδια. Το ζήτημα της σκέψης δεν μπορεί καν να τεθεί. Όπως και το ζήτημα της ελευθερίας δεν θα τίθεται πια κι αυτό για τις μέλλουσες γενιές, οι οποίες θα διασχίζουν την ζωή όπως έναν εναέριο χώρο, προσδεδεμένοι στο κάθισμά τους. Η τεχνητή νοημοσύνη είναι κάτι χωρίς νοημοσύνη επειδή είναι κάτι χωρίς τέχνασμα.» ( Jean Baudrillard, Η διαφάνεια του κακού, 1990)
Nancy Burson – Warhead I (Reagan 55%, Brezhnev 45%, Thatcher less than 1%, Mitterand less than 1%, Deng less than 1%), 1982
Nancy Burson – First and Second Male Movie Star Composites (Left: Cary Grant, Jimmy Stewart, Gary Cooper, Clark Gable, Humphrey Bogart. Right: Richard Gere, Christopher Reeve, Mel Gibson, Warren Beatty, Robert Redford.), 1984
Η μερική ή ολική αποσύνδεση της φωτογραφίας από την πραγματικότητα ή αλλιώς η μεταποίηση του ορατού κόσμου από την φωτογραφία σαφώς και δεν είναι κάτι καινούργιο. Ούτε επίσης η κατασκευή φωτορεαλιστικών εικόνων που περιγράφουν μη πραγματικά τοπία, πρόσωπα ή αντικείμενα είναι κάτι νέο. Αρκεί να θυμηθούμε τα Συνθετικά Πορτραίτα (Composite portraits) της Nancy Burson ή τις ενότητες Herbarium και Fauna Secreta του Joan Fontcuberta. Θα μπορούσαμε να θεωρήσουμε ότι τα έργα της Burson είναι τεχνολογικοί προάγγελοι της τεχνητής νοημοσύνης, ενώ αυτά του Fontcuberta εννοιολογικοί προάγγελοι του σύγχρονου εικονόκοσμου όπου το ψεύτικο μοιάζει πιο αληθινό από το αληθινό. Αναμφίβολα ωστόσο, πίσω από αυτά τα καλλιτεχνικά εγχειρήματα υπάρχει ένα υποκείμενο που δρα και που έχει τον πρώτο και τελευταίο λόγο για το πώς θα σχηματιστεί στο τέλος η εικόνα. Επιπροσθέτως, οι πρώτες ύλες αυτών των εικόνων είναι υπαρκτά δεδομένα (π.χ. η Burson δημιουργεί ένα μη υπαρκτό πρόσωπο από τη σύνθεση πολλών υπαρκτών προσώπων, ενώ κι ο Fontcuberta δημιουργεί την εικόνα ενός ψευδο-φυτού από τη σύνθεση καθημερινών βιομηχανικών αντικειμένων και υλικών).
Αυτό που βασικά αλλάζει με την τεχνητή νοημοσύνη είναι η απουσία του υποκειμένου, ο «θάνατος» δηλαδή του φωτογράφου ή αλλιώς το «τέλος» της φωτογραφίας όπως τη γνωρίζαμε μέχρι τώρα. Στέκομαι αμήχανος απέναντι σε αυτήν την εξέλιξη, ωστόσο την ίδια στιγμή δεν αιφνιδιάζομαι. Μήπως ούτε αυτό είναι κάτι καινούργιο; Μήπως το υποκείμενο έχει ήδη αποσυρθεί οικειοθελώς; Μήπως οι φωτογράφοι έχουν ήδη εκχωρήσει για τον σκοπό τους όλες τις αποφάσεις στην (τέλεια) μηχανή ή στο πανάκριβο smartphone; Μήπως και η εκτός AI σύγχρονη φωτογραφική παραγωγή τείνει να έχει τα χαρακτηριστικά εικόνων που παρήχθησαν από μηχανή και όχι από άνθρωπο; Ρίχνοντας μια ματιά στην τρέχουσα καλλιτεχνική παραγωγή και χωρίς καμία πρόθεση γενίκευσης, θα διαπιστώναμε τη λυσσαλέα επιθυμία των φωτογράφων για την τέλεια φωτογραφία. Για να το θέσουμε με άλλα λόγια, την επιθυμία για απόλυτο τεχνικό, αισθητικό και εννοιολογικό έλεγχο επί του έργου τους. Αυτό σημαίνει αποκλεισμό του τυχαίου, του αμφίσημου, της αποτυχίας, του παράλογου, του απρογραμμάτιστου, κάτι που με τη σειρά του συνεπάγεται εικόνες «ψυχρές», αποχυμωμένες από το πάθος, το μυστήριο και το λάθος.
Το πεδίο είναι όντως αχαρτογράφητο σε ένα επίπεδο και πλήρως χαρτογραφημένο σε ένα άλλο. Το punctum του Roland Barthes ως το αναπάντεχο, αισθητικό “τρύπημα” που βιώνει ο θεατής είναι έτσι κι αλλιώς εκτοπισμένο από τη σύγχρονη φωτογραφική παραγωγή. Στην περίπτωση ωστόσο των εικόνων της τεχνητής νοημοσύνης, απουσιάζει και η οντολογική-υπαρξιακή διάσταση του punctum, αυτού “που υπήρξε εκεί, μπροστά στον φακό». Του punctum ως memento mori (σημάδι και υπενθύμιση θανάτου). Συνακόλουθα, η φωτογραφία δεν αποσυνδέεται μόνο από την πραγματικότητα αλλά και από την ιστορία, τη φιλοσοφία και φυσικά την πολιτική. Εκτός εάν στο μέλλον το εκτοπισμένο υποκείμενο-δημιουργός θελήσει να επανέλθει στο προσκήνιο.
Μπάμπης Κουγεμήτρος
Φωτογράφος, Δάσκαλος φωτογραφίας
