Αγγελική Σβορώνου: “Η σχέση μας με τη φωτογραφία είναι αναγκαστικά υπαρξιακή.”
“Do we know what we look like? Not really” έγραψε ο Walker Evans ο οποίος φωτογράφιζε τις πόλεις και τους ανθρώπους μέσα σε αυτές. Τι ψάχνουμε μέσα στις φωτογραφίες που κάνουμε;
Σίγουρα δεν βλέπουμε τον εαυτό μας όπως μας βλέπουν οι άλλοι. Και σίγουρα μέχρι τώρα φωτογραφίζαμε «για να δούμε πώς φαίνεται ο κόσμος φωτογραφημένος» κατά τη γνωστή ρήση του Garry Winogrand. Η αλήθεια είναι ότι σήμερα συχνά φωτογραφίζουμε -κυρίως με το κινητό- για να δείξουμε στον κόσμο ποιοι είμαστε, πού είμαστε, με ποιους είμαστε, πώς περνάμε, φωτογραφίζουμε δηλαδή αντί να μιλήσουμε. Στο πλαίσιο αυτό, η φωτογραφία γίνεται μια μορφή γλώσσας, ένα μέσο επικοινωνίας. Κι έτσι καταλήγουμε να περιστοιχιζόμαστε από εκατομμύρια φωτογραφίες που πέρα από την καταγραφική τους αξία δεν έχουν ενδιαφέρον για κανέναν παρά μόνο για τον αποστολέα και τον παραλήπτη τους. Ο καλλιτέχνης φωτογράφος προσπαθεί να διαφοροποιηθεί από αυτό, φωτογραφίζοντας με τη φωτογραφική μηχανή θέματα που μπορούν να έχουν κάποιο νόημα πέρα από το όριο της απλής καταγραφής. Άρα για ποια φωτογραφία μιλάμε; Έχω τη θεωρία ότι σήμερα πρέπει να μιλάμε για «τις φωτογραφίες» κι όχι για «τη φωτογραφία» γιατί υπάρχουν πλέον πολύ διαφορετικά ήδη φωτογραφίας στα οποία έρχεται να προστεθεί και η τεχνητή νοημοσύνη. Συνεπώς, για να απαντήσω στην ερώτησή σου, μέσα από τις φωτογραφίες που κάνουμε ψάχνουμε να πούμε κάτι, να κάνουμε μια δήλωση. Η σχέση μας με τη φωτογραφία είναι αναγκαστικά υπαρξιακή.
Αγγελική Σβορώνου
Ο κόσμος γύρω μας είναι ένα σκηνικό ή μήπως εμείς σκηνοθετούμε εκεί;
« Les choses sont là. Pourquoi les inventer ? ». Ο Godard στην ταινία του Éloge de l’ Amour (Εγκώμιο του Έρωτα, 2001) θέτει το παραπάνω ερώτημα. Τα πράγματα είναι εκεί, γιατί να τα εφεύρουμε; Η πραγματικότητα είναι το καλύτερο, το μοναδικό σκηνικό που έχουμε στη διάθεσή μας.
Ο Antonio Tabbucci περιγράφοντας μια σκηνή στο σινεμά, θεωρεί πως ο άνθρωπος επινόησε την τέχνη για να εκμηδενίσει τον Θάνατο. Και στην φωτογραφία αυτό συμβαίνει; Οι ανθρώπινες φιγούρες στη φωτογραφία είναι “νεκροί” που προσποιούνται τους ζωντανούς;
Οι φωτογραφούμενοι είναι εν δυνάμει νεκροί, αν δεν είναι ήδη νεκροί, άρα δεν θα έλεγα ότι προσποιούνται. Εξάλλου η φωτογραφία έχει άμεση σχέση με τον θάνατο σύμφωνα με τον Roland Barthes. Σίγουρα η τέχνη εφευρέθηκε ως ένα μέσο διατήρησης της μνήμης -πολύ πριν η γραφή γίνει προσιτή σε όλους- μια μορφή μαγείας που διώχνει το σκοτάδι, δηλαδή τον θάνατο. Ο καλλιτέχνης είναι εν δυνάμει αθάνατος, το ίδιο και το μοντέλο του. Η Μόνα Λίζα δεν θα πεθάνει ποτέ όσο υπάρχουν ανθρώπινα μάτια να την κοιτάζουν.
Ο φωτογράφος -σαν περαστικός περιπατητής- ίσως κάποια στιγμή να μοιάζει με τον καβαλάρη του κόμη του Λωτρεαμόν ο οποίος διασχίζοντας μια κηδεία του φωνάζανε πως αυτός “είναι ο μόνος πραγματικά νεκρός”.
Ποιος είναι ο φωτογράφος σήμερα, στην εποχή του έξυπνου κινητού, στον αιώνα που όλα έχουν φωτογραφηθεί, μέχρι και το πιο μακρινό σύμπαν; Αν όλοι είμαστε φωτογράφοι τότε κανείς δεν είναι φωτογράφος σύμφωνα με τον ιστορικό τέχνης και θεωρητικό της φωτογραφίας Julian Stallabrass.
Αγγελική Σβορώνου
Σε ενδιαφέρει η πιστή αναπαράσταση ενός τοπίου μιας πόλης που βλέπουμε ή προτείνεις μια άλλη εκδοχή; Αναρωτιέμαι αν οι φωτογραφίες με τις πόλεις και τα τοπία είναι η δική μας πρόταση για το πώς θα έπρεπε πραγματικά να είναι όλα αυτά. Έτσι η φωτογραφία δεν καταγράφει μόνο ιστορικά κάτι αλλά δημιουργεί και το περιβάλλον του μέλλοντος μας.
Στις φωτογραφίες από τη σειρά μου Nocturnes (η μόνη σειρά στην οποία συστηματικά αποτυπώνω με τον φακό μου το αστικό τοπίο της Αθήνας εστιάζοντας στις περιοχές του Κέντρου, Γκάζι, Μεταξουργείο, Κεραμεικός) ο ουρανός είναι σκοτεινός και η πόλη φωτίζεται από φως ηλεκτρικό. Είναι νύχτα, οι άνθρωποι απουσιάζουν, τα κτήρια έχουν αφύσικα έντονα χρώματα ή χάνονται στο σκοτάδι, τα αυτοκίνητα είναι ακίνητα και μοιάζουν να κοιμούνται, όλα μοιάζουν παράξενα και μυστηριώδη. Άρα σίγουρα δεν πρόκειται για πιστή αναπαράσταση. Αλλά ούτε και για πρόταση, μάλλον είναι μια στιγμή στον χρόνο, μια εικόνα που υπάρχει κάπου στο πίσω μέρος του μυαλού μας, ένα dejà vu του κάτοικου της πόλης.
Θέλουμε λοιπόν με την φωτογραφία να κατασκευάσουμε τα πράγματα ;
Κάποιοι το θέλουν σίγουρα. Όμως πλέον η Τεχνητή Νοημοσύνη παίρνει τα ηνία από τη φωτογραφία στον τομέα αυτό. Γι’ αυτό πιστεύω ότι η φωτογραφία θα ξαναγυρίσει πίσω, στην απεικόνιση της πραγματικότητας με αναλογικά μέσα ώστε να διατηρήσει τον χαρακτήρα της. Ήδη έχουμε πολλά δείγματα της τάσης αυτής που είναι κατά βάση διεθνής.
Πιστεύεις ότι η φωτογραφία γίνεται από αυτούς που δεν μπορούν να ζωγραφίσουν;
Συχνά ναι, ας μην ξεχνάμε ότι ένας από τους εφευρέτες της φωτογραφίας, ο sir William Henry Fox Talbot ασχολήθηκε με τη φωτογραφία όταν ανακάλυψε το μηδαμινό του ταλέντο στο σχέδιο. Από την άλλη πλευρά, πολλοί ζωγράφοι έγιναν φωτογράφοι και κάποιοι εξασκούσαν και τις δύο τέχνες παράλληλα όπως ο Man Ray ο οποίος διατύπωσε και το πιο γνωστό τσιτάτο επί του θέματος: «Ζωγραφίζω αυτό που δεν μπορεί να φωτογραφηθεί, αυτό που προέρχεται από τη φαντασία ή από τα όνειρα ή από ένα υποσυνείδητο ερέθισμα. Φωτογραφίζω τα πράγματα που δεν επιθυμώ να ζωγραφίσω, τα πράγματα που ήδη έχουν μια υπόσταση, που ήδη υπάρχουν».
Εγώ ανήκω στην ίδια κατηγορία, ζωγράφιζα από πολύ μικρή, στα 19 μου μπήκα στην Ανωτάτη Σχολή Καλών Τεχνών και φοίτησα στο Γ’ Εργαστήριο Ζωγραφικής με καθηγήτρια τη σημαντική σύγχρονη καλλιτέχνιδα Ρένα Παπασπύρου. Το πέρασμα στη φωτογραφία έγινε σταδιακά αλλά ο ομφάλιος λώρος με την τέχνη της ζωγραφικής δεν κόπηκε ποτέ, και άλλωστε η πρακτική του να διαχωρίζονται οι τέχνες θεωρώ ότι είναι αναχρονιστική και υπερσυντηρητική. Φυσικά εξυπηρετεί και τις γκαλερί για να μπορέσουν να πουλήσουν πιο εύκολα την «πραμάτεια» τους.
Μπορεί μια φωτογραφία να ταιριάξει με ένα ποίημα ή με ένα μουσικό κομμάτι;
Συμπτωματικά αυτή την εποχή μου έχει ζητηθεί να βρω φωτογραφίες μου για να συνοδεύσουν μια υπό έκδοση ποιητική συλλογή, μια φωτογραφία για κάθε ποίημα. Δεν είναι εύκολο αλλά μπορεί να γίνει.
Αγγελική Σβορώνου
Η φωτογραφία είναι μια σημείωση χωρίς λέξεις. Αντικατέστησε την γραφή και τα σύμβολά της, τα γράμματα. Ποια είναι όμως τα δικά της σύμβολα; Τι σημαίνει να είναι κάποιος σήμερα αναλφάβητος φωτογραφικά;
Δεν πιστεύω ότι υπάρχει σήμερα φωτογραφικός αναλφαβητισμός με την έννοια που τον εννοούσε ο Moholy-Nagy. Όλοι είμαστε λίγο-πολύ ικανοί να βγάλουμε μια φωτογραφία της προκοπής με το κινητό μας. Υπάρχει όμως μεγάλος αναλφαβητισμός ως προς την ερμηνεία των φωτογραφιών, γιατί καταναλώνοντας τες ασταμάτητα σε οθόνες με διάμετρο 10-15 εκατοστά, έχουμε χάσει την ικανότητα κριτικής στάσης απέναντί τους, την ικανότητα να τις βλέπουμε με προσοχή, να τις διατρέχουμε με το βλέμμα, να εκτιμούμε τις καλλιτεχνικές τους ποιότητες, την αισθητική αρτιότητα και το εικαστικό αποτέλεσμά τους.
Οι φωτογραφίες σε μια οθόνη έχουν την ενοχλητική τάση να μοιάζουν ίδιες, είτε προέρχονται από επαγγελματία είτε από καλλιτέχνη είτε από ερασιτέχνη φωτογράφο. Είμαστε μια κοινωνία που παραμένει φωτογραφικά αναλφάβητη γιατί η φωτογραφία ως εικαστικό μέσο και καλλιτεχνικό είδος παραμένει έξω από τις «σοβαρές» γκαλερί και τα δημόσια και ιδιωτικά μουσεία και ιδρύματα. Ο μοναδικός δημόσιος φορέας για τη φωτογραφία, το Μουσείο Φωτογραφίας Θεσσαλονίκης υπολειτουργεί εδώ και χρόνια ελλείψει πόρων. Τα διάφορα φωτογραφικά φεστιβάλ όσο υψηλού επιπέδου και να είναι δεν είναι δυνατόν να καλύψουν το κενό που δημιουργεί αφενός η χρόνια υποχρηματοδότηση και αφετέρου -το σημαντικότερο- η έλλειψη μακροπρόθεσμου σχεδιασμού και οράματος για τον Πολιτισμό και τη Φωτογραφία εκ μέρους της Πολιτείας. Στο πλαίσιο αυτό ανθεί η ιδιωτική πρωτοβουλία, όμως και σε όλα τα καλλιτεχνικά πράγματα στην Ελλάδα πλέον. Και στο πλαίσιο αυτό παραμένουν και διογκώνονται τα γνωστά προβλήματα στον χώρο της τέχνης. Κι ένα ΕΜΣΤ δεν αρκεί για να φέρει την άνοιξη…
Άραγε η φωτογραφία μπορεί να βοηθήσει περνώντας ζητήματα ηθικά και πολιτικά;
Η φωτογραφία μπορεί να περάσει σίγουρα κάποιο μήνυμα, το αν μπορεί να βοηθήσει δεν είναι καθόλου σίγουρο. Ιστορικά έχει συμβεί βέβαια, ας μην ξεχνάμε τον Jacob Riis και τον Lewis Hine. Όμως οι εποχές έχουν αλλάξει και ο υπερκορεσμός από εικόνες στα ΜΜΕ και στα Μέσα Κοινωνικής Δικτύωσης δεν αφήνει πολλά περιθώρια επηρεασμού του θεατή. Το scrolling είναι αδίστακτο.
Και σε συνέχεια του πιο πάνω συλλογισμού, ποια είναι τα όρια της δουλειάς ενός καλλιτέχνη σε ένα μετακαπιταλιστικό κόσμο; Είναι μήπως εκείνα που ορίζει η παραγωγική διαδικασία;
Ο καλλιτέχνης -πλέον- έχει, θεωρητικά τουλάχιστον την πολυτέλεια να ορίσει τα δικά του όρια, και αυτό το πράττει ο καθένας σύμφωνα με τις ανάγκες και την πρόθεσή του.
Αγγελική Σβορώνου
Αλήθεια ο φωτογράφος μπορεί να κρατήσει όρια και απόσταση ασφαλείας από τα θέματα του;
Προφανώς αυτό είναι κάτι πολύ υποκειμενικό και εξαρτάται από τον εκάστοτε φωτογράφο και τον τρόπο με τον οποίο αντιμετωπίζει τα θέματά του. Π.χ. όταν ένας καλλιτέχνης φωτογραφίζει τα παιδιά του, όπως η Sally Mann ή όταν κάποιος κάνει ένα μακροπρόθεσμο project και επισκέπτεται ξανά και ξανά τα ίδια μέρη και τους ίδιους ανθρώπους, όπως έκανε π.χ. ο Eugene Smith στη Minamata, κάτι τέτοιο είναι προφανώς πιο δύσκολο. Είναι όμως και αναγκαίο να αποστασιοποιείται ο φωτογράφος από το θέμα του τη στιγμή που το φωτογραφίζει, όπως ακριβώς ο ζωγράφος πρέπει να αντιμετωπίζει όλα τα θέματα με τον ίδιο τρόπο, είτε έχει μπροστά του μια σύνθεση με άδεια μπουκάλια, είτε τη μάνα του, είτε ένα γυμνό μοντέλο. Αν εκείνη την ώρα εμπλακεί συναισθηματικά με το θέμα του, πάει, το ‘χει χάσει το παιχνίδι.
Υπάρχουν όρια στην τέχνη;
Αν η τέχνη αντιγράφει τη ζωή θα πρέπει να αναρωτηθούμε μάλλον αν υπάρχουν όρια στη ζωή.
Αγγελική Σβορώνου
Info:
Η Αγγελική Σβορώνου γεννήθηκε στην Αθήνα το 1976 και σπούδασε ζωγραφική στην Ανωτάτη Σχολή Καλών Τεχνών στο εργαστήριο της Ρένας Παπασπύρου. Από το 2002 ως το 2006 πραγματοποίησε μεταπτυχιακές σπουδές φωτογραφίας στο Λονδίνο στο London College of Communication και στο University of East London ως υπότροφος των Ιδρυμάτων Ωνάση και Βουδούρη.
Το 2008 εκπροσώπησε την Ελλάδα στη 13η Mπιενάλε Νέων Δημιουργών της Ευρώπης και της Μεσογείου. Έχει πραγματοποιήσει περισσότερες από πενήντα ατομικές και ομαδικές εκθέσεις στην Ελλάδα και στο εξωτερικό, σε διεθνή φεστιβάλ όπως το Rencontres d’ Arles καθώς και σε γκαλερί και μουσεία όπως το Μουσείο Μπενάκη, το Μουσείο Φωτογραφίας Θεσσαλονίκης και το Εθνικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης. Έχει βραβευθεί σε διαγωνισμούς φωτογραφίας στην Ελλάδα και το εξωτερικό και έργα της βρίσκονται σε ιδιωτικές συλλογές και στη συλλογή του Μουσείου Φωτογραφίας Θεσσαλονίκης.
Επίσης έχει συμμετάσχει σε καλλιτεχνικά residencies, έχει υλοποιήσει φωτογραφικά σεμινάρια, έχει κάνει παρουσιάσεις σε συνέδρια και υπήρξε ενεργό μέλος καλλιτεχνικών συλλογικοτήτων όπως η ομάδα Φιλοπάππου και το Depression Era. Από το 2019 ανήκει στο διδακτικό προσωπικό της Ανωτάτης Σχολής Καλών Τεχνών.
Σύνδεσμοι:
https://svoronou.com/
https://www.instagram.com/svoronou.angela/
http://itinerantphotographylab.microgeographies.org/
https://nightstalkersworkshop.tumblr.com/
