
Φωτογραφία και κείμενο
Φωτογραφία και κείμενο
γράφει ο Ανδρέας Κατσικούδης

J. Dibbets & R. Ruthenbeck,1969, “Η Ενέργεια Ενός Πραγματικού Αγγλικού Πρωινού Μεταμορφωμένη στο Λύγισμα μια Πραγματικής Ατσάλινης Βέργας
Τελικά, η φωτογραφία είναι ενενήντα εννιά τις εκατό μπίζνες, επαφές και πολιτική και ένα τις εκατό δημιουργικότητα.
Τελευταία παρατηρούμε όλο και περισσότερο να συνοδεύονται οι φωτογραφίες με κείμενα. Γενικές σκέψεις, πληροφορίες για τη λήψη, αναφορά στον εξοπλισμό, ποιήματα, αποσπάσματα από διηγήματα κ.ά. Ενώ άλλες φορές έχουμε συνδυασμό φωτογραφίας και μουσικής – οπότε πάλι έχουμε κείμενο, τους στίχους. Επίσης ότι συνοδεύεται από μουσική χρωματίζεται έτσι κι αλλιώς συναισθηματικά από αυτήν.
Το να γίνει αυτό λίγες φορές από έναν φωτογράφο δεν είναι φυσικά κακό! Βλέπεις ένα ποίημα που σου θυμίζει μια φωτογραφία και θέλεις να το μοιραστείς. Εξάλλου υπάρχουν δουλειές που εξαρχής έχουν δημιουργηθεί μαζί με κείμενο και τότε έχουμε μια νέα σύνθεση, αλλά και είδη φωτογραφίας (όπως το ρεπορτάζ και η ταξιδιωτική) που το προϋποθέτουν. Αλλά όταν γίνεται κατά κόρον υπάρχει πρόβλημα. Έχετε δει ποτέ ζωγράφο, γλύπτη ή μουσικό δίπλα σε κάθε έργο του να βάζει και όλα αυτά τα πράγματα; Ποιήματα γνωστών ποιητών που ταιριάζουν με το θέμα, τις σκέψεις που έκανε σε σχέση με τον πίνακα, το χρόνο που χρειάστηκε ή αναφορά στα λάδια που χρησιμοποίησε ή τη μάρκα κιθάρα έχει; Από πού πήρε το μάρμαρο και πόσες ώρες έφτιαχνε το γλυπτό;

Robert Heinecken, Typographic Nude, 1965
Η φωτογραφία έκανε μεγάλους αγώνες από την εποχή του Πικτοριαλισμού και ύστερα ώστε να αναγνωριστεί σαν τέχνη. Όταν εμείς νιώθουμε την ανάγκη να υποστηρίξουμε τις φωτογραφίες μας με κείμενα, ποιήματα, μουσικές, ακριβά τυπώματα και κάδρα και οποιοδήποτε μη φωτογραφικό μέσο, τότε την υπονομεύουμε. Υπονομεύουμε τόσο τη συγκεκριμένη φωτογραφία όσο και γενικότερα την αγαπημένη μας τέχνη. Αρνούμαστε τη δύναμή της να σταθεί χωρίς τίποτε άλλο παρά μονάχα με αυτό που δείχνει. Είτε είναι για βραβείο είτε μια μέτρια προσπάθεια έχει τα μέσα να μιλήσει από μόνη της.

Michael Schirner, PICTURES IN OUR MINDS, Τίτλος φωτ. Naked Vietnamese child fleeing after a napalm attack, Horizontal Billboard, 2013
Τα κείμενα είναι για τους συγγραφείς και οι φωτογραφίες για τους φωτογράφους. Δεν πρέπει να λέμε στο θεατή μας τι να δει, πώς και γιατί. Ποιες ήταν οι προθέσεις μας, οι σκέψεις και η συνολική προσπάθεια. Ο φακός, η μηχανή, τα φίλτρα και οι καιρικές συνθήκες. Εξάλλου οποιοδήποτε έργο τέχνης μπορεί να περιγραφεί με λέξεις, τότε είναι περιττό και κρατάμε μόνο τις λέξεις.
Μα για να δείξεις τη δουλειά σου κάπου (σε περιοδικά, διαγωνισμούς, εκθεσιακούς χώρους) σου ζητούν πια και κείμενο θα μου πείτε. Εντάξει, αν μας το απαιτούν θα το κάνουμε. Και εγώ όταν στέλνω δελτίο τύπου για έκθεση που οργανώνω αναγκαστικά το κάνω – κάτι πρέπει να πεις για να τραβήξεις το ενδιαφέρον του κοινού και να δει τη δουλειά σου. Μπορούμε όμως να πούμε κάτι γενικόλογο, χωρίς πολύπλοκες θεωρητικές αναλύσεις και προσπάθεια να εξηγήσουμε τη δουλειά μας σε σημείο που να γίνει περιττός κόπος κάποιος να έρθει να την δει ή όταν έρθει να του έχουμε δώσε ήδη οδηγίες τι να δει, πώς και γιατί.

‘I’m desperate’ 1992-3 Gillian Wearing OBE born 1963 Purchased 2000
____________
Ακολουθούν λίγα αποσπάσματα από το βιβλίο μου «Η Φωτογραφία ως Τέχνη» (το πρώτο μέρος του θα εκδοθεί τέλη 2021).
Η δουλειά μου είναι πάντα βήματα μπροστά από ότι αναφέρω για αυτήν. Αδυνατώ, εκείνη τη στιγμή, να πω γιατί φωτογράφισα κάτι με ένα συγκεκριμένο τρόπο ή έστω γιατί το φωτογράφισα!
Edward Weston
Η χρήση κειμένου μαζί με τη φωτογραφία δημιουργεί μια νέα σύνθεση. Δείχνει πώς “πρέπει” να διαβαστούν οι φωτογραφίες, κατευθύνει. Είναι κάτι που κάποιοι φωτογράφοι το αποφεύγουν (δεν θέλουν ούτε τίτλους και πολύ περισσότερο λεζάντες), ενώ άλλοι το χρησιμοποιούν τόσο που ξεχνάμε τις φωτογραφίες τους και μένουμε σε αυτό. Όλα αυτά είναι ανάλογα με τις προθέσεις του φωτογράφου και αναφερόμενοι σε διάφορα αισθητικά ρεύματα (π.χ. dada, εννοιολογική τέχνη κ.α.) το έχουμε συζητήσει σε άλλα κεφάλαια. Για περισσότερα προτείνω το βιβλίο του Κωστή Αντωνιάδη, Λανθάνουσα Εικόνα που εξηγεί αναλυτικά όλες τις σχετικές παραμέτρους.

Κωστής Αντωνιάδης, Χάρτες, 1998
Με αφορμή τα πολλά κείμενα που αφορούν τη δουλειά του Jeff Wall γράφει ο J. Stallabrass (2018, σ. 144): «Πολλαπλές αναγνώσεις, αοριστία και μια αποστροφή προς την «ουσιοκρατία» αποτελούν τους στυλοβάτες αυτού του διαλόγου, που αποπνέει ένα μεθυστικό άρωμα μεταμοντέρνου μυστικισμού. Διατηρούν επίσης στενή σχέση με την παραμυθία που προσφέρει η τέχνη, υποτίθεται, ως συμπλήρωμα στη μαζική κουλτούρα και την εργασιακή ζωή.»
Γενικότερα να σχολιάσουμε εδώ ότι όπου υπάρχει κείμενο (έστω τίτλοι ή λεζάντες), μουσική, βίντεο και άλλα μέσα τότε έχουμε αναμφισβήτητα διαφορετικό νόημα από ότι θα είχαν απλά οι φωτογραφίες μόνες τους – δεν έχει να κάνει με το αν είναι καλό ή κακό αυτό, απλά είναι διαφορετικό. Και να θυμόμαστε ότι τα πολλά λόγια είναι φτώχεια (καλλιτεχνική… εκτός αν είσαι εννοιολογικός καλλιτέχνης, αλλά κι εκεί πρέπει να είσαι σύντομος και περιεκτικός).

Γιώργος Δεπόλλας (από τη σειρά Ανέκδοτα Ντοκουμέντα)
Υπάρχουν φυσικά και δημιουργοί που θεώρησαν τον τίτλο μέρος του έργου τους και πρόσεχαν πολύ αυτό το θέμα. Ο Man Ray για παράδειγμα, επηρεασμένος και από το φίλο του Marcel Duchamp, πίστευε ότι ένας πονηρός (προβοκατόρικος) τίτλος βοηθάει τη φωτογραφία να βρει πιο εύκολα δημοσιότητα στα ΜΜΕ, άρα και γενικότερη προβολή.
Μερικά παραδείγματα φωτογράφων που χρησιμοποιούν κείμενο: Robert Cummings, Hilda Schuman, Betty Lee, Carrie Mae Weems, Robert Heinecken, Barbara Kruger, Mary Kelly κ.ά.

Barbara Kruger, Untitled, 1986
Μια ενδιαφέρουσα περίπτωση είναι όταν χρησιμοποιείται το κείμενο για να αλλάξει όλο το πλαίσιο ανάγνωσης των φωτογραφιών και να χειραγωγήσει. Ο Γιάννης Σταθάτος παίζοντας με την αληθοφάνεια των συγκεκριμένων φωτογραφιών στη σειρά του «Το Βιβλίο των Χαμένων Πόλεων» (1998), γράφοντας κείμενα που παραπέμπουν σε αρχαίους συγγραφείς, πείθει το κοινό (ακόμη και ειδικούς) ότι μιλάει στα αλήθεια για πόλεις που χάθηκαν και δείχνει τα ίχνη τους.
Στα εγκαίνια της έκθεσης του Ara Güler στο Μπενάκη μετά τους λόγους των ειδικών ζήτησαν από το φωτογράφο να πει και αυτός κάτι. Και είπε τα εξής: Σας ευχαριστώ πολύ, ότι έχω να πω θα το δείτε στις φωτογραφίες μου!
Αντί επιλόγου
Προσωπικά αποφεύγω ακόμα και τους τίτλους στις φωτογραφίες μου, αλλά και στις εκθέσεις που επιμελούμαι. Επίσης τα δελτία τύπου που γράφω είναι γενικόλογα και δεν αναφέρονται στο ύφος της δουλειάς που παρουσιάζεται. Δεν θέλω να κατευθύνω καμία ερμηνεία ή προσέγγιση.