Nathalie Heinich, Το παράδειγμα της σύγχρονης τέχνης
Παρουσίαση βιβλίου
Nathalie Heinich, Το παράδειγμα της σύγχρονης τέχνης – Δομές μιας καλλιτεχνικής επανάστασης
μεταφρ. Κωνσταντίνος Βασιλείου, Πλέθρον, Αθήνα, 2015
από τον Ανδρέα Κατσικούδη, δάσκαλο φωτογραφίας, φωτογράφο
Η κλασική τέχνη τελείωσε με τον 20ο αιώνα όπου μπήκαμε στη μοντέρνα τέχνη (οι ρίζες της είναι στα 1860, αλλά από τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο είχαμε την επικράτησή της μέσα από διάφορα αισθητικά ρεύματα), για να αρχίσει και αυτή να μπαίνει σε δεύτερη μοίρα από το 1960 και μετά όπου εμφανίζεται στο προσκήνιο η σύγχρονη τέχνη (ή μεταμοντέρνα για πολλούς).
Η συγγραφέας δηλώνει εξαρχής ότι το βιβλίο της δεν στοχεύει σε αξιολογήσεις, θετικές ή αρνητικές, αλλά μόνο στην περιγραφή της σύγχρονης τέχνης. Ακόμη και τον τίτλο «Δομές μιας καλλιτεχνικής επανάστασης» δεν πρέπει να τον δούμε αξιολογικά, αλλά ως μια αντικειμενική πραγματικότητα – η σύγχρονη τέχνη διαφοροποιείται στα πάντα από τη μοντέρνα. Μάλιστα η Nathalie Heinich για να αποδείξει αυτή την επανάσταση προσφεύγει στο γνωστό έργο του Thomas Kuhn «Η Δομή των Επιστημονικών Επαναστάσεων» και βρίσκει παραλληλισμούς ανάμεσα σε επιστήμη και τέχνη, γιατί και η τελευταία κατά διαστήματα αλλάζει συθέμελα όπως θα δούμε και παρακάτω.
Η διάκριση των έργων της σύγχρονης τέχνης γίνεται με ειδολογικά κριτήρια κι όχι χρονολογικά. Ο Μαρσέλ Ντισάν, φτιάχοντας ready made έργα, έκανε σύγχρονη τέχνη το 1917, ενώ ένας ζωγράφος σήμερα (το 2015 που γράφτηκε το βιβλίο) μπορεί να είναι μοντέρνος καλλιτέχνης ή ακόμη κι ένας, μάλλον «ερασιτέχνης», που ασχολείται με την κλασική τέχνη.
Λουκάς Σαμαράς – FlashArt
Πότε ακριβώς ξεκίνησε η σύγχρονη τέχνη; Μα το 1964 ισχυρίζεται η συγγραφέας. Τι έγινε τότε: ο Robert Rauschenberg ήταν ο πρώτος αμερικανός που νίκησε στην Μπιενάλε Της Βενετίας (το Παρίσι χάνει την πρωτοκαθεδρία). Την ίδια χρονιά στο Παρίσι έχουμε την πρώτη έκθεση σύγχρονης τέχνης σε κρατικό ίδρυμα («Καθημερινές Μυθολογίες»). Και τέλος τότε ο Marcel Duchamp έφτιαξε οκτώ αντίτυπα του Fountain, του πιο επαναστατικού έργου τέχνης του 20ου αιώνα κατά πολλούς, και τα πούλησε στα μεγαλύτερα μουσεία (ΗΠΑ, Καναδά, Η. Βασίλειο και Γαλλία).
Josef Beuys, περφόρμανς με κογιότ
Ποιες είναι οι αλλαγές που έφερε η σύγχρονη τέχνη; Διαφοροποιείται στις προθέσεις (δεν έχουμε την προσπάθεια να βγει η εσωτερικότητα του καλλιτέχνη στο έργο), στα υλικά (εφήμερα, χωρίς αξία, παράξενα πολλές φορές, ενώ άλλες φορές δεν υπάρχει καν υλικό έργο), στην αισθητική (δεν υπάρχει συνήθως αισθητική ή είναι επίτηδες κιτς), στις μορφές τέχνης (υποχωρούν οι κλασικές τέχνες και μπαίνουν στο προσκήνιο φωτογραφία, βίντεο, εγκαταστάσεις, περφόρμανς κλπ) και στην αποδοχή στην κοινωνία (η σύγχρονη τέχνη είναι προσβάσιμη σε λίγους γνώστες). Ακόμη και οι καλλιτέχνες είναι διαφορετικοί. Δεν έχουμε έμπειρους δημιουργούς που μετά από χρόνια κοπιαστικής εργασίας γίνονται γνωστοί (ακόμη και ο Πικάσο χρειάστηκε 10 χρόνια), αλλά νέους, συχνά κάτω των 30, που μέσα σε χρόνο ρεκόρ γίνονται γνωστοί και πλούσιοι. Μα πάνω απ΄ όλα διαφοροποιείται ο ορισμός της τέχνης. Η σύγχρονη τέχνη δεν θυμίζει τη μοντέρνα τέχνη και συχνά δεν θυμίζει τέχνη καθόλου.
David Hockney – Theredlist
Το κεφάλαιο η «τέχνη πέρα από το αντικείμενο» ξεκινάει με την αναφορά τεσσάρων εμβληματικών έργων που επηρέασαν καθοριστικά τη σύγχρονη τέχνη: το ουρητήριο του Duchamp (Fountain, 1917), το έργο που έσβησε ο Rauschenberg (1953), τα χαρτόνια που διέσχισε με το σώμα του ο Saburo Murakami (περφόρμανς του 1955) και το «Κενό» που παρουσίασε σε έκθεση ο Y. Klein (1958). Στα έργα αυτά έχουμε ένα από τα βασικά χαρακτηριστικά της σύγχρονης τέχνης: την εγκατάλειψη του αντικειμένου. Το πρώτο είναι ready made (έτοιμο αντικείμενο που υιοθετεί ο καλλιτέχνης και το παρουσιάζει ως έργο τέχνης), ενώ τα υπόλοιπα είναι παραδείγματα εννοιολογικής τέχνης, εγκατάστασης και περφόρμανς.
Ο μοντέρνος καλλιτέχνης δημιουργούσε αυτοτελή έργα τέχνης, ενώ ο σύγχρονος κυρίως εμπειρίες. Επίσης τα έργα αυτά είναι δύσκολο να προσεγγιστούν (ή και αδύνατον) χωρίς το συγκείμενο, το πλαίσιο που ορίζει ο καλλιτέχνης και ο χώρος που φιλοξενεί το έργο (με κείμενα, τίτλους, τρόπο παρουσίασης, θέμα της έκθεσης, σχέση του έργου με την ιστορία της τέχνης κ.ά.).
Ένα έργο τέχνης θα είναι σύγχρονο εφόσον- σε αντίθεση με το μοντέρνο, το αρχαίο, το κλασικό, με ότι κι αν θέλετε- εφόσον εκτίθεται στον κίνδυνο να μην γίνει αντιληπτό ως τέχνη. Thierry de Duve
Bern and Hilla Bechers
Όσο αφορά τη φωτογραφία, που (μαζί με το βίντεο) είναι γνωστός ο μεγάλος ρόλος που παίζει στη σύγχρονη τέχνη, σημεία καμπής ήταν για τη συγγραφέα τα μεγάλα τυπώματα με φωτογραφίες των βιομηχανικών κτιρίων του ζεύγους Becher (βλ. Νέα Αντικειμενικότητα), τα έγχρωμα πορτρέτα των Cindy Sherman, Nan Goldin και στη συνέχεια η αποκαλούμενη «εικαστική φωτογραφία» των Andreas Gurksy, Jeff Wall, Thomas Ruff κ.ά. – και αυτές σε πολύ μεγάλα τυπώματα και με ανάλογες τιμές πώλησης που μέχρι τότε εξασφάλιζε μόνο η ζωγραφική.
Ποια είναι η «εικαστική φωτογραφία»; Αυτή που πωλείται στις γκαλερί σε ακριβές τιμές – ενώ συχνά οι ίδιες φωτογραφίες μπορούν να βρεθούν και σε ένα φεστιβάλ φωτογραφίας, ακόμη και δίπλα σε φωτορεπορτάζ! Δηλαδή δεν υπάρχει κάποιος κανόνας για να κατατάξει κάποιος μια εικόνα στη κατηγορία φωτογραφία ή στη κατηγορία σύγχρονη τέχνη. Το κάνει η αγορά αυτό μέσα από τις γκαλερί και τα μουσεία που βρίσκονται πια σε σύμπνοια μεταξύ τους.
Barbara Kruger
Δεν είναι η φύση μιας εικόνας που την κατατάσσει είτε στη φωτογραφία είτε στη σύγχρονη τέχνη, αλλά οι συναναστροφές που τον υποστηρίζουν (τον καλλιτέχνη), οι γκαλερί που τον εκπροσωπούν και οι συλλέκτες που τον αγοράζουν. Nathalie Heinich
Βruce Νauman-selfportrait as fountain-1966
Ένα από τα πιο ενδιαφέροντα σημεία του βιβλίου βρίσκεται στο κεφάλαιο «Η θέση των αφηγήσεων» και αφορά τα κόλπα των καλλιτεχνών να τραβήξουν προσοχή στο έργο τους. Και εδώ πρωτοπόρος ο Duchamp που ανέθετε σε άλλους να υπογράψουν κείμενά του που αφορούσαν το έργο τους (π.χ. για το Fountain στο περιοδικό του A. Stieglitz).
Ποια είναι τα κριτήρια ενός επιμελητή (curator) για να επιλέξει και να παρουσιάσει σε μια έκθεση σύγχρονης τέχνης έργα; Αφήγηση, θεματική, ερμηνεία. Τρεις έννοιες κλειδιά.
Η συγγραφέας γνωρίζει καλά το θέμα της. Έχοντας μελετήσει για χρόνια τη σύγχρονη τέχνη και τη σχετική βιβλιογραφία δίνει ένα καλογραμμένο βιβλίο που συμπυκνώνει ότι την αφορά: καλλιτέχνες, έργα, υλικά και συντήρησή τους, θεσμούς, παράγοντες, οικονομικές και κοινωνικές διαστάσεις κ.ά. Το βιβλίο είναι γεμάτο παραδείγματα από έργα και ονόματα καλλιτεχνών και άλλων πρωταγωνιστών της μεταμοντέρνας τέχνης, γιατί μόνο μέσα από αυτά μπορούμε να καταλάβουμε το εύρος της, τη λογική της και τα προβλήματά της. Είναι μια τέχνη που δεν ορίζεται εύκολα, δεν έχει μια αισθητική ή μια συγκεκριμένη προσέγγιση πέρα από τη διαρκή αμφισβήτηση των ορίων της ίδιας της τέχνης.
Damien Hirst
Ήθελα να με σταματήσουν και κανένας δεν με σταμάτησε. Ήθελα να δω πού βρίσκονται τα όρια. Μέχρι στιγμής έχω βρει πως δεν υπάρχει κάποιο. Damien Hirst
Αυτό που μου έκανε ιδιαίτερη εντύπωση στον Duchamp δεν είναι μόνο ότι το έργο του είναι εντελώς διαφορετικό από των υπόλοιπων, αλλά ότι κάθε Duchamp ήταν εντελώς διαφορετικός από τους υπόλοιπους Duchamp. William Anastasi
Η επιλογή των φωτογραφιών που συνοδεύει το κείμενο αυτό είναι δική μας, καθώς το βιβλίο δεν περιέχει καθόλου φωτογραφίες. Σε προσεχή άρθρα θα αναλύσουμε το ρόλο της φωτογραφίας στη μοντέρνα και τη σύγχρονη τέχνη.
Ευχαριστίες στον Κώστα Σαμπάνη (Διάφραγμα 26), που μου σύστησε το βιβλίο.
Ανδρέας Κατσικούδης, www.akatsikoudis.blogspot.com
