Marcel Duchamp, ο άνθρωπος που άλλαξε τη δυτική τέχνη
Γράφει ο Ανδρέας Κατσικούδης,
φωτογράφοος, σκηνοθέτης, δάσκαλος φωτογραφίας
Μια σύντομη αναφορά στο έργο του πιο επιδραστικού καλλιτέχνη του 20ου αιώνα. Κι αν τον καλό του φίλο, φωτογράφο και ζωγράφο, Man Ray, τον γνωρίζουν σχεδόν όλοι οι φίλοι της φωτογραφίας, τον ίδιο μάλλον τον αγνοούν εντελώς, χάνοντας έτσι μια μεγάλη πηγή έμπνευσης.
Με αφορμή την ανάγνωση του αμφιλεγόμενου βιβλίου του Pierre Cabanne που αφορά συζητήσεις που έχει κάνει με τον Μarcel Duchamp, θυμόμαστε ξανά τον καλλιτέχνη που όσο περνούν τα χρόνια η φήμη του εδραιώνεται όλο και περισσότερο. Γιατί αμφιλεγόμενο; Επειδή ο Duchamp δεν δίνει καθαρές και συγκεκριμένες απαντήσεις, ενώ και ο συζητητής του δεν φαίνεται να τον πιέζει ιδιαίτερα. Όμως η αξία του Duchamp ήταν πάντα στα ερωτήματα που έθετε για το έργο τέχνης και το πλαίσιο της ως θεσμού κι όχι για τις λίγες απαντήσεις που έδωσε με κάποια έργα του. Εξάλλου συχνά δήλωνε ότι είχε κι άλλα ενδιαφέροντα, ίσως καλύτερα, από την τέχνη.
Μου αρέσει καλύτερα να ζω, να αναπνέω, από το να δουλεύω. Δεν θεωρώ ότι η εργασία που έκανα μπορεί να έχει μια οποιαδήποτε σημασία από κοινωνική άποψη στο μέλλον. Λοιπόν, αν θέλετε η τέχνη μου θα ήταν να ζω.
Marcel Duchamp
O M. Duchamp φωτογραφημένος από τον Irving Penn, 1948
Ο Marcel Duchamp (Μαρσέλ Ντισάν), Γάλλος ντανταϊστής (πριν καν μάθει για το Dada) και σουρεαλιστής καλλιτέχνης, εκδότης, κριτικός, διευθυντής μουσείου και περιστασιακά έμπορος τέχνης, με λίγα έργα του άλλαξε τη δυτική τέχνη του 20ου αιώνα. Παρόλο που εγκατέλειψε τη ζωγραφική από τη δεκαετία του 1920 γιατί ήταν τεμπέλης, αλλά και για να επικεντρωθεί στο σκάκι, όπως έλεγε (αν και είχε αναμφισβήτητα ταλέντο) και οι παρεμβάσεις του ήταν λίγες κι επιλεκτικές, η φήμη του όσο πέρναγαν οι δεκαετίες άρχισε να διαδίδεται λόγω των επαναστατικών του ιδεών, σε σημείο τη δεκαετία του 1960 να ασχολούνται περισσότεροι οι νέοι καλλιτέχνες με το έργο του παρά με του Πικάσο. Και σήμερα όμως συμβαίνει το ίδιο.
Ζωγραφική από M. Duchamp, Nude Descending a Staircase
Αμφιλεγόμενο πρόσωπο φυσικά, αφού άλλοι τον θεωρούν υπερεκτιμημένο κι ότι άνοιξε το δρόμο για την τέχνης της παρακμής, ενώ άλλοι τον έχουν αγιοποιήσει γιατί επηρέασε με άμεσο κι έμμεσο τρόπο διαφορετικές γενιές καλλιτεχνών και διάφορα αισθητικά ρεύματα (εμείς είμαστε με τους τελευταίους).
Marcel-Duchamp-L.H.O.O.Q.-Mona-Lisa-1919-Left-In-Advance-of-the-Broken-Arm-1915-Right
Ευφυής, προκλητικός, με μεγάλη φαντασία άνοιξε δρόμους που λάτρεψαν πολλοί καλλιτέχνες, αν και οι προθέσεις του δεν ήταν πάντα ξεκάθαρες και ο ίδιος τους εγκατέλειπε αμέσως για να δοκιμάσει κάτι νέο. Ξεκίνησε με ζωγραφική στα πλαίσια του κυβισμού, για να την παρατήσει γρήγορα και να επιδοθεί σε έργα που αναιρούσαν τη ζωγραφική, τα εικαστικά όπως τα ήξεραν οι σύγχρονοί του, την δεξιοτεχνία, την αισθητική και το γούστο, τον ορισμό μέχρι τότε της τέχνης. Αρνήθηκε κάποιες φορές ακόμη και την πρόθεση και το σκοπό, βάζοντας την τύχη ως διαμορφωτή της τέχνης.
Marcel Duchamp, L. H. O. O. Q., 1919, pen on a postcard
Τι είναι τέχνη; Γιατί; Ποιος το αποφασίζει; Τα ερωτήματα που πηγάζουν από το συνολικό του έργο, το οποίο δεν μπορούμε να το δούμε ξέχωρα από τα κείμενα και τη στάση του, κλόνισαν κάθε δεδομένο στην τέχνη. Στην αρχή το έργο του ήταν γνωστό σε λίγους, αλλά σημαντικούς καλλιτέχνες. Αργότερα όμως η επιρροή του, άμεση κι έμμεση, ήταν σημαντικότατη για καλλιτέχνες, θεωρητικούς, αλλά κι ολόκληρα κινήματα στην τέχνη: Νταντά, Σουρεαλισμός, Αφηρημένος Εξπρεσιονισμός, Pop Art, Νέος Ρεαλισμός, Op Art, Μινιμαλισμός, Fluxus, Body Art, Εννοιολογική Τέχνη, Μεταμοντέρνα Τέχνη.
Marcel-Duchamp-Bottle Rack 1914/ Bicycle-Wheel 1913
Όταν άρχισε να παρουσιάζει τα ready mades (διάφορα αντικείμενα που έβρισκε έτοιμα) έθεσε έμμεσα το ερώτημα: γιατί να δείξω μια αναπαράσταση ενός αντικειμένου (ζωγραφική, φωτογραφική κλπ) όταν μπορώ να δείξω το ίδιο; Και τι είναι αυτό που συνιστά τελικά τέχνη, πέρα από την ιδέα που έχει στο μυαλό του ο καλλιτέχνης; Πρέπει το έργο να έχει τα ίχνη της χειρονομίας του καλλιτέχνη; Και ποια είναι αυτά; Η κάθε τέχνη ενώ εξελίσσεται, εξελίσσει και τα μέσα της (μαζί με την αισθητική της) και ο Ντισάν το πήγε πολύ πιο μακριά όλο αυτό.
Duchamp’s Bicycle Wheel 1951 in full. The Museum of Modern Art
Τα ready mades του Duchamp είναι αντικείμενα καθημερινής χρήσης που μετατρέπονται σε έργα τέχνης από την απόφαση και μόνο του καλλιτέχνη να τα παρουσιάσει ως τέτοια. Πρόκειται για την πιο εικονοκλαστική ίσως κίνηση που είχε κάνει ως τότε ένας καλλιτέχνης, μια κίνηση καθολικής απόρριψης των γενικά αποδεκτά κανόνων για την τέχνη και εξέγερσης εναντίον τους. Hugh Honour
John Fleming, Ιστορία της Τέχνης, 1998, σ. 687
Η επιρροή του δεν σημαίνει ότι οι καλλιτέχνες καταλάβαιναν πάντα και τις προθέσεις του. Σχολιάζοντας την Pop Art έγραψε το 1962 στον Hans Richter: “Αυτό το Νεο-Νταντά που το αποκαλούν Νέο Ρεαλισμό, Pop Art, Assemblage κλπ, είναι ένας εύκολος τρόπος έκφρασης και βασίζεται στο Νταντά. Όταν ανακάλυψα τα ready–mades ήθελα να αποθαρρύνω την αισθητική. Στο Νεο-Νταντά έχουν πάρει τα ready–mades μου κι έχουν βρει ομορφιά σε αυτά. Πέταξα στα μούτρα τους ένα ράφι για μπουκάλια κι ένα ουρητήριο κι αυτοί τα θαυμάζουν τώρα για την αισθητική τους αξία”.
Marcel Duchamp, Fountain
Το Δεκέμβριο του 2004 το έργο του Fountain, ανακηρύχθηκε ως το πιο επιδραστικό έργο του 20ού αιώνα από 500 σημαντικούς ανθρώπους της βρετανικής τέχνης.
Ήταν μια μορφή μηδενισμού, που με συγκινεί ακόμα. Ήταν ένας τρόπος να αλλάζει κανείς τρόπο σκέψης – να αποφεύγει τις επιρροές του άμεσου περιβάλλοντος ή του παρελθόντος: να ξεφεύγει από τα συνηθισμένα – να ελευθερωθεί. Η άμορφη δύναμη του νταντά ήταν πολύ ωφέλιμη. Βοήθησε σαν καθαρτικό και νομίζω ότι τότε είχα πλήρη επίγνωση αυτού του στοιχείου, όπως και της επιθυμίας μου να επιφέρω μία κάθαρση στον εαυτό μου – M. Duchamp
Man Ray – Rrose Selavy (Marcel Duchamp), 1920
O Marcel Duchamp δηλώνει ότι είναι ο ίδιος ένα διαχωρισμένο, κατακερματισμένο υποκείμενο, χωρισμένο αξονικά στους δύο αντικριστούς πόλους του αντωνυμικού χώρου, όπως χώριζε τον εαυτό του σεξουαλικά στους δυο αντίθετους πόλους του φύλου στα πολλά φωτογραφικά πορτρέτα του εαυτού του που έκανε ντυμένος με γυναικεία ρούχα, τα οποία υπέγραφε “Rrose Selavy”. Υιοθετώντας τη φράση του Ρεμπό “Εγώ είναι ένας άλλος”, ο θρυμματισμός της υποκειμενικότητας από τον Ντισάν είναι ίσως η πιο ριζοσπαστική πράξη του. (Η τέχνη από το 1900, σελ. 159)
Man Ray – Dust Breeding, 1920, έργο του Μ. Duchamp
Όλη αυτή η σημαντική του συμβολή στη Μοντέρνα και Μεταμοντέρνα τέχνη υπήρξε παρόλο που απέφευγε τη δημοσιότητα και αποτελούσε σκόπιμα μια αινιγματική φυσιογνωμία. Η φήμη του εδραιώθηκε με λίγα έργα, μερικές φωτογραφίσεις και δημοσιεύσεις σε ντανταϊστικά περιοδικά – μια φήμη που από την πρώτη του αναδρομική έκθεση το 1966 (ενώ όπως είδαμε είχε εγκαταλείψει τη ζωγραφική στο τελάρο από το 1920) και ύστερα σταθερά μεγαλώνει με την πάροδο του χρόνου. Θα ξαναναφερθούμε στον Marcel Duchamp σε προσεχές άρθρο μας για την εννοιολογική τέχνη.
Πηγές
- Pierre Cabanne, Marcel Duchamp, Ο μηχανικός του χαμένου χρόνου, Άγρα, Αθήνα, 2016
- Χανς Ρίχτερ , Νταντά, εκδ. Υποδομή, 1983 (το βιβλίο που έγραψε ένα από τους πρωταγωνιστές του κινήματος)
- David Hopkins, Νταντά και Υπερρεαλισμός, Ελληνικά Γράμματα, 2007
- Νίκος Στάγκος (επιμ.), Έννοιες της Μοντέρνας Τέχνης, Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπ., 2010
- Movements in art since 1945, Thames and Hudson, 2001
- Foster, Krauss, Bois, Buchloh, Η Τέχνη από το 1900,
- Hugh Honour, John Fleming, Ιστορία της Τέχνης, Υποδομή, 1998
- Φεντερίκο Πολέτι, Μάρκο Μενεγκούτσο, Ιστορία της Τέχνης ΧI, 20ος αιώνας, Τόπος, 2008
- Στ. Τσιγκόγλου, Η Τέχνη στις αρχές του 21ου αιώνα, 2005
- Nathalie Heinich, Το παράδειγμα της σύγχρονης τέχνης, Δομές μιας καλλιτεχνικής επανάστασης, μεταφρ. Κωνσταντίνος Βασιλείου, Πλέθρον, Αθήνα, 2015
Ανδρέας Κατσικούδης, φωτογράφος, σκηνοθέτης
