Η κριτική φωτογραφιών
Παρουσίαση του βιβλίου Criticizing Photographs, An Introduction to Understanding Images, του Terry Barret
[Terry Barret – Criticizing Photographs, An Introduction to Understanding Images, Mayfield Publishing Company, California, 1996]
του Ανδρέα Κατσικούδη
Για μένα η φωτογραφία είναι η τέχνη της παρατήρησης. Έχει να κάνει με την ανεύρεση κάποιου στοιχείου στα πιο συνηθισμένα μέρη. Κατάλαβα ότι ελάχιστη σχέση έχει με τα πράγματα που συνήθως βλέπουμε και περισσότερο με τον τρόπο που τα αντιμετωπίζουμε.
Elliot Erwitt
Πώς μπορεί κάποιος να κρίνει μια φωτογραφία; Υπάρχουν «αντικειμενικά» κριτήρια; Ή όλα είναι θέμα γούστου και προσωπικών προτιμήσεων – έστω και αν το γούστο των κριτικών είναι σίγουρα πιο καλλιεργημένο; Μπορεί και με ποιο τρόπο να δικαιολογήσει ο κριτικός τις απόψεις του; Πόσο μας ενδιαφέρουν για μια κριτική αποτίμηση παράγοντες όπως η ιστορική εποχή, το είδος φωτογραφίας, το πλαίσιο παρουσίασης, η προσωπική και καλλιτεχνική ιστορία του δημιουργού, οι απόψεις του ίδιου του φωτογράφου και οι δηλωμένοι στόχοι του;
Self Portrait 1983 Robert Mapplethorpe 1946-1989
Η κριτική είναι θέμα τεχνικής που βασίζεται σε κάποια λογική ή είναι μια τέχνη που μπορούν να την εξασκήσουν λίγοι; Πώς μπορεί κάποιος να κάνει κριτική σε δουλειά άλλων; Ποιες γνώσεις, σπουδές και χαρακτηριστικά πρέπει να έχει; Γιατί υπάρχουν τόσο διαφορετικές κριτικές για τα ίδια έργα (μεμονωμένες φωτογραφίες ή ολόκληρα πρότζεκτ); Ποια από αυτές είναι η πιο σωστή και πώς θα την ξεχωρίσουμε;
Ο Terry Barret, καθηγητής στο Ohio State University, καταπιάνεται με ένα πραγματικά δύσκολο θέμα, το οποίο λίγοι συγγραφείς έχουν τολμήσει να εξετάσουν εμπεριστατωμένα, και το κάνει με αξιόλογο τρόπο. Φυσικά δεν υπάρχουν κανόνες και αντικειμενικά κριτήρια! Δεν θα δούμε αύριο κάποιον υπολογιστή να μπορεί να κάνει μια τέτοια αξιολόγηση. Υπάρχουν όμως κριτήρια και τρόποι αξιολόγησης που αν εφαρμοστούν σωστά και όσο απροκατάληπτα γίνεται μας δίνουν μια κριτική που μπορεί να σταθεί ως πειστική και τεκμηριωμένη και να είναι χρήσιμη για το κοινό και το δημιουργό.
Στο τέλος όμως σημασία έχει πάντα ο άνθρωπος που κρίνει και πώς συνδυάζει με το δικό του μοναδικό τρόπο αμέτρητους παράγοντες, για να καταλήξει σε συμπεράσματα, τα οποία φυσικά επιδέχονται συζήτηση. Είναι λοιπόν και η κριτική μια μορφή τέχνης από μόνη της. Μην ξεχνάμε ότι ακόμη και τις εικαστικές τέχνες ή τη μουσική (που αποτελεί μια κατηγορία ξεχωριστή) τις εξετάζουμε με λέξεις. Τα πάντα τα μεταφράζουμε σε λέξεις γιατί έτσι μπορούμε να επικοινωνήσουμε καλύτερα.
Barbara Kruger, – We Don’t Need Another Hero, 1987
Στόχος του συγγραφέα είναι να δώσει εργαλεία για κριτική φωτογραφιών σε αρχάριους και προχωρημένους σπουδαστές της φωτογραφικής τέχνης. Πώς θα εξελιχθεί ένας φωτογράφος αν δεν μπορεί να διακρίνει την «καλή» φωτογραφία; Και όλο αυτό ξεκινάει με τέσσερις ερωτήσεις: Τι παρουσιάζεται εδώ; Για ποιο πράγμα μιλάει; Πόσο καλά; Είναι τέχνη; Γιατί η κριτική αφορά την περιγραφή, ερμηνεία, αξιολόγηση και θεωρητική προσέγγιση μιας φωτογραφίας.
Richard Avedon’s ‘In the American West’
Παρουσιάζονται αρκετά παραδείγματα κριτικής ανάλυσης που έχουν γραφτεί από διαφορετικούς κριτικούς πάνω σε συγκεκριμένες δουλειές, για να δούμε έτσι πώς εφαρμόζονται στην πράξη όσα προτείνει ο συγγραφέας. Η έκθεση του Richard Avedon “In the American West” (1985) εξετάζεται σε σχέση με τα τέσσερα ερωτήματα, αλλά και σε διάλογο με άλλους φωτογράφους που έχουν ασχοληθεί με το πορτρέτο (Cindy Sherman και Joel-Peter Witkin). Σε αυτό το πρώτο παράδειγμα βλέπουμε ότι το πρώτο που κάνει ένας κριτικός είναι η περιγραφή για το τι δείχνουν οι φωτογραφίες. Όμως ακόμη και η απλή περιγραφή προϋποθέτει ερμηνεία και αξιολόγηση – γιατί να αναφερθείς σε συγκεκριμένα πράγματα που απεικονίζονται παραβλέποντας άλλα στοιχεία της εικόνας;
Joel-Peter Witkin
Κάποιες φωτογραφίες φαίνονται ιδιαίτερα εύκολες στην ερμηνεία τους. Αυτές μας θυμίζει ο συγγραφέας θέλουν ακόμα πιο προσεκτική ανάλυση, γιατί δεν πρέπει ποτέ να ξεχνάμε ότι η φωτογραφία δεν είναι η πραγματικότητα, αλλά ένα μέρος της και μάλιστα παραλλαγμένο από το μέσο αυτό. Κάθε εικόνα εμπεριέχει και ένα τρόπο θεώρησης του κόσμου και μάλιστα διαφορετικά πράγματα θα καταλάβει ο κάθε άνθρωπος ειδικά αν προέρχεται από άλλη χώρα και μιλάει άλλη γλώσσα. Να αναφέρουμε πάλι ότι όλα τα μετατρέπουμε σε λέξεις για να τα κατανοήσουμε.
Υπάρχουν διάφοροι τρόποι ανάλυσης που χρησιμοποιούνται συνειδητά από τους κριτικούς όσο αφορά την ερμηνεία μιας φωτογραφίας: ο συγκριτικός (πώς αντιμετωπίζουν το ίδιο θέμα άλλοι φωτογράφοι), ο αρχετυπικός (ποια πανανθρώπινα σύμβολα εμπεριέχει), ο φεμινιστικός, ο ψυχαναλυτικός, ο φορμαλιστικός (τα αισθητικά στοιχεία της, το ύφος), η σημειωτική (ποια στοιχεία της μας επιτρέπουν να βγάλουμε συμπεράσματα για κοινωνικές παραδοχές), ο μαρξιστικός, η αναφορά σε καλλιτέχνες που έχουν επηρεάσει τη συγκεκριμένη δουλειά, ο βιογραφικός (ποιος είναι ο καλλιτέχνης και πώς διαμορφώνει η προσωπικότητα του τη δουλειά του), η ερμηνεία που βασίζεται στις προθέσεις του φωτογράφου και η ερμηνεία που βασίζεται στην τεχνική. Φυσικά κανείς δεν είναι υποχρεωμένος να χρησιμοποιήσει μόνο έναν τρόπο προσέγγισης. Κάτι τέτοιο θα σήμαινε μάλιστα μονομέρεια και θα έλεγε τελικά περισσότερα πράγματα για τον κριτικό παρά για το έργο που κρίνει.
Cindy Sherman
Οι κριτικοί χρησιμοποιούν διάφορα κριτήρια για την αξιολόγησή τους που έχουν σχέση με τις θεωρίες για την τέχνη που προτιμούν. Μπορούμε να τα κατατάξουμε στα εξής: κριτήρια που αφορούν το ρεαλισμό (βλ. π.χ. την «Καθαρή Φωτογραφία), εξπρεσιονισμό (π.χ. ο «Πικτοριαλισμός»), φορμαλισμό (ενδιαφέρει μόνο η αισθητική της φωτογραφίας, βλ. δόγμα «Η τέχνη για την τέχνη») και τη λειτουργικότητα (το αντίθετο του φορμαλισμού, μας ενδιαφέρει η κοινωνική χρησιμότητα της φωτογραφίας). Στα κριτήρια αυτά μπορούμε να προσθέσουμε την πρωτοτυπία και την τεχνική αρτιότητα.
Είναι άδικο μια φωτογραφία πικτοριαλιστική να κριθεί σε σχέση με το ρεαλισμό της! Έτσι κι αλλιώς οι αξιολογήσεις δεν μπορούν να θεωρηθούν ως αληθινές ή ψευδείς, αλλά ως λογικές, πειστικές ή διαφωτιστικές για το έργο. Μπορεί οι θεωρητικοί και οι κριτικοί να έχουν προσωπικές προτιμήσεις, αλλά οι αξιολογήσεις που κάνουν πρέπει να λαμβάνουν υπόψη τους πάνω από όλα το ίδιο το έργο και μην ξεφεύγουν από τα χαρακτηριστικά του. Ο κριτικός προσπαθεί να προσεγγίσει το έργο από διάφορες πλευρές και να το κατανοήσει. Ενδεικτικό παράδειγμα που παραθέτει ο συγγραφέας είναι πόσο διαφορετικά έχουν αξιολογήσει τη δουλειά του Robert Mapplethorpe διάφοροι κριτικοί.
Δεν υπάρχει επίσης, αλλά ούτε και θα θέλαμε να υπάρχει, μόνο μια σωστή κριτική για ένα σώμα καλλιτεχνικής δουλειάς. Αυτό όμως δεν σημαίνει ότι μπορεί μια κριτική να είναι αυθαίρετη. Μπορεί και αυτή να κριθεί και μάλιστα με συγκεκριμένο τρόπο. Η κριτική πρέπει να βασίζεται πρώτα από όλα πάνω σε στοιχεία της εικόνας που θα αναφέρει ο κριτικός και θα προσπαθήσει να τα ερμηνεύσει. Αν από αυτά που γράφει ελάχιστα βλέπουμε ή τίποτα στη συγκεκριμένη φωτογραφία (ή σειρά φωτογραφιών), τότε υπάρχει πρόβλημα. Εδώ να σημειώσουμε ότι ενώ έχουν ενδιαφέρον οι προθέσεις του δημιουργού και κάποιες φορές βοηθούν την ερμηνεία και αξιολόγηση, άλλες φορές συσκοτίζουν και δεν έχουν άμεση σχέση με το έργο του (ή τουλάχιστον την κριτική του). Πολλοί αξιόλογοι καλλιτέχνες δυσκολεύονται με λόγια να εξηγήσουν τη δουλειά τους και δεν είναι υποχρεωμένοι έτσι κι αλλιώς να το κάνουν – είναι φωτογράφοι και όχι συγγραφείς!
Criticising Photographs
Η αυθαίρετη κριτική δεν θα σταθεί, δεν θα φανεί λογική, πειστική, βασισμένη πάνω στο έργο. Η ίδια η καλλιτεχνική κοινότητα θα την παραμερίσει γιατί υπάρχουν τόσοι άλλοι άνθρωποι που ασχολούνται με την τέχνη και έχουν διαφορετική γνώμη. Τελικά αυτό που μένει δεν είναι μια μεμονωμένη κριτική, αλλά οι κοινές παραδοχές των ανθρώπων που ασχολούνται με μία τέχνη.
Το βιβλίο αναφέρεται και στις διαφορετικές κατηγοριοποιήσεις που έχουν κάνει κατά καιρό θεωρητικοί όσον αφορά τα είδη φωτογραφίας. Όπως είπαμε και πριν, μια φωτογραφία θα αξιολογηθεί και σε σχέση με το είδος της. Η φωτογραφία ντοκουμέντο είναι κάτι πολύ διαφορετικό από τη σκηνοθετημένη σουρεαλιστική φωτογραφία ή από το πώς χρησιμοποιεί τη φωτογραφία ένας εννοιολογικός καλλιτέχνης.
Ο συγγραφέας έχει το δικό του τρόπο κατάταξης σε είδη των φωτογραφιών. Δεν τον ενδιαφέρει το θέμα ή η φόρμα μιας φωτογραφίας, αλλά η λειτουργία της, ο στόχος της και έτσι κατατάσσει τις φωτογραφίες σε έξι κατηγορίες: φωτογραφίες που περιγράφουν (π.χ φωτογραφία ταυτότητας), εξηγούν (π.χ. οι περισσότερες φωτογραφίες ρεπορτάζ), ερμηνεύουν (είναι υποκειμενικές καταγραφές, όπως οι σκηνοθετημένες φωτογραφίες), φωτογραφίες που αξιολογούν ηθικές (ethically evaluative photographs, όπως αυτές που δείχνουν τη φτώχεια και προσπαθούν να μας ευαισθητοποιήσουν), φωτογραφίες που αξιολογούν αισθητικές (aesthetically evaluative photographs, όμορφα πράγματα που έχουν φωτογραφηθεί αντίστοιχα όμορφα, όπως π.χ. συχνά το γυμνό και το τοπίο) και τέλος οι θεωρητικές φωτογραφίες (φωτογραφίες που αναφέρονται στη φωτογραφία ή γενικότερα στην τέχνη, όπως οι περισσότερες εννοιολογικές φωτογραφίες – βλ. και μεταμοντερνισμό).
Μια φωτογραφία όμως μπορεί να ανήκει σε παραπάνω από μία κατηγορίες. Για παράδειγμα όλες οι φωτογραφίες είναι περιγραφικές και οι περισσότερες εξηγούν κάτι. Αυτό που μας ενδιαφέρει για την κατάταξή τους είναι να διαπιστώσουμε τι κάνουν καλύτερα ή πώς χρησιμοποιούνται. Επιπλέον υπάρχουν φωτογραφίες που φτιάχτηκαν για μια δουλειά, αλλά ύστερα χρησιμοποιήθηκαν με ένα διαφορετικό τρόπο. Όπως οι φωτογραφίες ντοκουμέντο φωτογράφων σαν του Μπρεσόν που αργότερα μπήκαν σε μουσεία μοντέρνας τέχνης και γκαλερί.
Ο Τ. Barret στη συνέχεια ισχυρίζεται ότι μια μεμονωμένη φωτογραφία είναι δύσκολο να την κατατάξουμε σε μία κατηγορία χωρίς να γνωρίζουμε κάποια πράγματα για αυτήν. Μας ενδιαφέρει το ιστορικό πλαίσιο δημιουργίας της, πώς δημιουργήθηκε, ο σκοπός για τον οποίο φτιάχτηκε, ο τρόπος και χρόνος παρουσίασή της, ο τίτλος ή η λεζάντα της κ.ά. Μια φωτογραφία με ένα νεκρό ελάφι έχει άλλη χρήση και ερμηνεύεται διαφορετικά σε ένα κυνηγετικό περιοδικό και αλλιώς σε ένα οικολογικό.
Κάτι ιδιαίτερα ενδιαφέρον είναι η αναφορά του συγγραφέα στο γεγονός ότι κάποιοι εκθέτουν φωτογραφίες ως καλλιτέχνες και αποφεύγουν το τίτλο του φωτογράφου. Η εξήγηση είναι ότι αλλάζει αυτόματα η κοστολόγηση του έργου τέχνης. Ένας καλλιτέχνης μπορεί να πουλήσει πολύ ακριβότερα την ίδια φωτογραφία από ένα φωτογράφο! Από τα 300 δολάρια το ίδιο έργο μπορεί να πιάσει άνετα τα 3.000 – κάποιες φορές αν ο καλλιτέχνης είναι γνωστός και τα 30.000 δολάρια. Εδώ βοηθάει και ο συγκεκριμένος αριθμός υπογεγραμμένων αντιτύπων που διοχετεύουν στην αγορά. Ποιος θα δώσει χιλιάδες ευρώ για μία φωτογραφία που μπορεί να την έχει ο καθένας;
Για να μιλήσεις εμπεριστατωμένα για τη φωτογραφία χρειάζεται γνώση των βασικών θεωριών της τέχνης, της ιστορίας της τέχνης και φυσικά της ιστορίας της φωτογραφίας. Όροι όπως ο μοντερνισμός, το μεταμοντέρνο, οι φεμινιστικές και μαρξιστικές θεωρίες κ.ά. πρέπει να είναι κατανοητοί. Ο συγγραφέας δίνει οδηγίες για το πώς μπορούμε να γράψουμε σωστά σχετικά κείμενα και προτείνει, όπως οι φωτογράφοι έτσι και οι θεωρητικοί, να έχουν κάποιον να επιμελείται τη δουλειά τους.
Elliott Erwitt
Αυτό δεν είναι ένα βιβλίο για σκύλους… Κοιτάξτε καλυτέρα. Στην ουσία είναι φωτογραφίες ανθρώπων, συναισθημάτων, διαθέσεων, γραφιστικών σχημάτων.
Elliot Erwitt
Προτείνουμε το βιβλίο ανεπιφύλακτα σε όσους θέλουν να γράφουν ή να μιλούν για τη φωτογραφία. Επίσης στους φωτογράφους που θέλουν να πάρουν ιδέες και να δουν διαφορετικούς δρόμους έκφρασης και παρουσίασης της δουλειάς τους. Μην ξεχνάμε ότι η φωτογραφία είναι πάνω από όλα βλέμμα, τρόπος θεώρησης των πραγμάτων και της ζωής και όλα ξεκινούν από τον τρόπο σκέψης μας. Για να σκεφτόμαστε όμως χρειαζόμαστε κείμενα και εικόνες. Εικόνες χωρίς κείμενα δεν μπορούν να μας κάνουν να καταλάβουμε τι κοιτάζουμε και γιατί. Κάθε φωτογραφία λέει πολλά περισσότερα σε αυτούς που είναι έτοιμοι να την διαβάσουν. Όπως είπε κάποτε ο Elliot Erwit αναφερόμενος σε ένα βιβλίο του γεμάτο φωτογραφίες με σκύλους: Όχι, αυτό δεν είναι ένα βιβλίο για σκύλους!
Info:
Ο Ανδρέας Κατσικούδης είναι εκπαιδευτικός, φωτογράφος και σκηνοθέτης. Διδάσκει φωτογραφία, κινηματογράφο και ιστορία τέχνης στο Cinemarian. www.akatsikoudis.blogspot.com
