
Εικαστική Γλώσσα και Φωτογραφική Δημιουργία – Μέρος Α: Το Σημείο
Της Σοφίας Διαμαντοπούλου*
Οι εικαστικές τέχνες ανήκουν αποκλειστικά στον χώρο της οπτικής επικοινωνίας και απευθύνονται, κατ’ αρχήν, στα μάτια. Βλέπουμε μία ζωγραφιά, ένα γλυπτό, μία φωτογραφία. Αν «η γνήσια αλήθεια υπάρχει μόνο στην επικοινωνία…», όπως αναφέρει ο Καρλ Γιάσπερς στο βιβλίο του «Εισαγωγή στην Φιλοσοφία», ίσως αυτό αποτελεί μία καλή δικαιολογία για να ψάξουμε πιο βαθιά τη σχέση της τέχνης με τον άνθρωπο. Αν και εδώ δεν εξετάζουμε τι είναι τέχνη, θα πρέπει να σημειώσουμε ότι η τέχνη αποτελεί μία από τις μορφές της κοινωνικής συνείδησης που, παράλληλα με την επιστήμη, λειτουργεί σαν μέσο παραγωγής γνώσης. Οι μορφές, όταν αναγνωρίζονται σαν αισθητικές αξίες, περνάνε πάντα μέσα από διεργασίες νοητικές, συναισθηματικές και διαισθητικές, όπου επεμβαίνει το συνειδητό, το υποσυνείδητο και το ασυνείδητο, επομένως η παραπάνω διαπίστωση του Γιάσπερς έχει σημαίνοντα ρόλο στην ανάγκη κάθε δημιουργού να εκφράσει την εσωτερική του αλήθεια και να μεταφέρει το μήνυμα της ύπαρξής του στο κοινό.
Από την οπτική αντίληψη και επικοινωνία πρέπει να ξεκινήσουμε την προσέγγιση της εικαστικής γλώσσας, μίας γλώσσας τελικά παγκόσμιας, εργαλείου της ίδιας της δημιουργίας, αλλά και της μετάδοσης του μηνύματος της τέχνης. Ποια όμως είναι τα επιμέρους στοιχεία της εικαστικής αυτής επικοινωνίας, δηλαδή ποιος είναι ο κώδικας που χρησιμοποιούν όλοι οι καλλιτέχνες; – και εννοείται πως οι φωτογράφοι δεν αποτελούν εξαίρεση… Η αναζήτηση πρέπει να ξεκινήσει από τα βασικά στοιχεία που δεν είναι άλλα από το σημείο, τη γραμμή, το σχήμα, το χρώμα, τον τόνο, τη διεύθυνση και την υφή και, εφόσον τα κατανοήσουμε, να προχωρήσουμε στη σύνθεση και στους τρόπους μετάδοσης του μηνύματος.
Στις επόμενες γραμμές θα αναλύσουμε τα στοιχεία αυτά, το αλφαβητάρι, τρόπον τινά, της εικαστικής επικοινωνίας και θα προσπαθήσουμε να προσεγγίσουμε την βάση της εικαστικής δημιουργίας ξεκινώντας με την επεξήγηση του συμβολικού τους χαρακτήρα, το νόημα, αν θέλετε, πέραν της μορφής και θα δούμε πώς αυτό είναι άρρηκτα συνδεδεμένο με τα φαινόμενα του κόσμου που μας περιβάλλει και τους νόμους της φύσης.
Ας ξεκινήσουμε με το πρωταρχικό στοιχείο στην γλώσσα της τέχνης, που είναι το σημείο. Το σημείο μπορεί να θεωρηθεί η ελάχιστη γραφή που κάνει ο άνθρωπος πάνω σε μία επιφάνεια. Το σημείο θα λέγαμε ότι αντιστοιχεί με τον απλό ήχο της μουσικής. Όπως, όμως, ο ήχος δεν έχει κανένα περιορισμό στο χώρο, έτσι και το σημείο δεν έχει χωρικούς περιορισμούς.

Αλέξης Ευσταθόπουλος (@alef79)
Όμως ένα σημείο, είτε είναι ελάχιστο πάνω στον εικαστικό χώρο, είτε καταλαμβάνει ολόκληρη την επιφάνεια, δεν θα μπορέσει ποτέ να εκφράσει ένα διαφορετικό μήνυμα από αυτό του απλού ήχου, που αντίστοιχα θα είναι ψίθυρος ή εκκωφαντικός κρότος. Αν και η εσωτερική του αντήχηση είναι η απλούστερη που μπορεί να υπάρξει, η δύναμή του είναι σημαντική γιατί ουσιαστικά επισημαίνει τα όρια ανάμεσα στο υπαρκτό και το ανύπαρκτο.
Το σημείο, αν και συνήθως έχει τη μορφή του κύκλου, μπορεί να δεχτεί άπειρες τροποποιήσεις στη μορφή του και, αν μπορέσουμε να απελευθερώσουμε τη σκέψη μας, θα συνειδητοποιήσουμε ότι ένα σημείο μπορεί να είναι από την κηλίδα από μελάνι που απλώνεται στο χαρτί μέχρι το μακρινό άστρο του νεφελώματος. Αυτή την σκέψη δεν πρέπει να την ξεχνάμε γιατί εμείς οι φωτογράφοι, σε αντίθεση με άλλους δημιουργούς, καλούμαστε να «αναγνωρίσουμε» αυτά τα σημεία, παρά να τα δημιουργήσουμε και ίσως αυτό να είναι ευχή και κατάρα.

Μαρίνα Βερνίκου (@mvernicos), Beach Board (South Beach, Miami)
Όταν το σημείο δεν είναι προϊόν του φυσικού κόσμου αλλά κατασκευασμένο από τον άνθρωπο, όπως για παράδειγμα μία πινελιά μαύρη στο κέντρο ενός λευκού καμβά, τότε πέραν του περιεχομένου της μορφής του αποκτά και ένα εικαστικό νόημα. Το σημείο γίνεται σύμβολο μορφικό και μιλάμε για την απαρχή της εικαστικής γλώσσας. Ο απλούστερος τρόπος για να ερμηνεύσουμε αυτό το, εσωτερικό πλέον, περιεχόμενο είναι η θέση του και ο χώρος που καταλαμβάνει σε μία επιφάνεια. Σκέψεις και συνειδήσεις αιώνων έχουν συμβάλει στην δημιουργία μίας παγκόσμιας γλώσσας, που χρησιμοποιεί την γνώση που προέρχεται από τη παρατήρηση του φυσικού μας κόσμου, την εικαστική γλώσσα. Ο καμβάς μας αποτελεί προέκταση του φυσικού κόσμου και σαφώς μπορούμε να υποθέσουμε με ασφάλεια ότι οι δυνάμεις του φυσικού κόσμου έχουν στην επιφάνειά του την ίδια ισχύ. Η πινελιά μας, λοιπόν, στο κέντρο του καμβά είναι ένα σημείο στατικό, που μοιάζει εγκλωβισμένο. Όλες οι δυνάμεις που ασκούνται πάνω της είναι ισόποσες και γι’αυτό την κρατάνε στο κέντρο αμετακίνητη, σταθερή. Όλα αυτά τα νοήματα πέραν της μορφής της πινελιάς, αποτελούν ενδείξεις μίας άλλης επικοινωνίας, βαθύτερης και συνειδησιακής. Η εικαστική γλώσσα είναι βίωμα του ανθρώπινου νου, είναι μία κοινή συλλογικότητα που χρησιμοποιεί την γνώση του φυσικού κόσμου και την μετατρέπει σε εννοιολογικές σταθερές.

@jul_mls
Το ανθρώπινο μάτι βλέπει πάντα αυτό που γνωρίζει και ο γνώριμος κόσμος είναι αυτός της φύσης. Έτσι το πάνω είναι ο ουρανός – το άυλο, το κάτω είναι η γη – το υλικό. Η πινελιά μας στο κέντρο ισορροπεί, αλλά τι γίνεται αν βρεθεί οπουδήποτε αλλού, πλην του κέντρου; Η δυναμική της σαφώς μεταβάλλεται και, αν βρίσκεται προς τα κάτω γιατί την τραβάει μία δύναμη φυγόκεντρος, ισχυρότερη από τις άλλες, τότε η πινελιά είναι βαριά, πέφτει, έχει μία κίνηση καθοδική. Ο νους την κατατάσσει στον υλικό κόσμο, τον γήινο. Αν η ίδια πινελιά είναι τοποθετημένη ψηλότερα από το κέντρο, τότε η φύση της γίνεται άυλη, αιωρείται και ανεβαίνει προς τα ουράνια.
Το αριστερό μέρος ενός επιπέδου είναι η αρχή. Το δεξί το τέλος. Δύο σημεία σε μία επιφάνεια κάνουν αρχή διαλόγου, παύουν τη μοναχικότητα. Αν έχουν το ίδιο μέγεθος εκπέμπουν τον ίδιο ήχο και η επανάληψή τους, αν αυτά είναι περισσότερα, δημιουργεί ένα ρυθμό και μία ηρεμία, όπως απαιτείται τόσο σε φυσικές, όσο και ανθρώπινες αντιδράσεις, όπως για παράδειγμα η αναπνοή μας ή κίνηση των κυμάτων και τότε η ταύτισή μας με την σύνθεση που έχουν δημιουργήσει τα σημεία, είναι άμεση.

@vickysdonuts
Το σημείο, λοιπόν, παύει να είναι μόνο ένα στοιχείο, γίνεται σύμβολο του κόσμου και της ζωής και μεταφέρει μηνύματα. Όταν το μάτι βλέπει μία σύνθεση με σημεία, δεν τα βλέπει μόνο ως σημεία, αλλά σαν αυτόνομες υπάρξεις που έλκονται ή απωθούνται, συνομιλούν και συγκρούονται, αλλά πάντα υποτάσσονται στους ίδιους νόμους, που ορίζει η φύση. Η ποικιλία στην σύνθεση συνεπάγεται και αντιθέσεις, που της δίνουν ένταση και δυναμισμό. Εξάλλου, τόσο η ένταση όσο και η ηρεμία, είναι απαραίτητες στον άνθρωπο για τη διατήρηση της ψυχικής του ισορροπίας. Αν αυτές οι σκέψεις φαίνονται πρωτόγνωρες, καλό είναι να τις αφουγκραστούμε, γιατί η δημιουργία αιώνων βασίσθηκε σε αυτές και η φωτογραφία δεν μπορεί παρά να κερδίσει από αυτή τη γνώση. Ένα αστέρι, ένα σμήνος πουλιά, άνθρωποι που περπατούν στον δρόμο, έχουν σίγουρα μία εξωτερική μορφή που τους διαφοροποιεί από άλλες μορφές, μπορούν όμως, όταν τοποθετηθούν σε μία σύνθεση, να λειτουργήσουν σαν σημεία και να στείλουν μηνύματα πλέον εικαστικά.

Vassily Kandinsky, 1926, Several Circles
*Η Σοφία Διαμαντοπούλου είναι φωτογράφος και δασκάλα φωτογραφίας. Γεννήθηκε στην Αθήνα και πλέον ζει στη Χαλκίδα.
Σπούδασε Φωτογραφία στο ΤΕΙ Αθήνας και στο Manchester Metropolitan University (Degree in Photography). Από το 2004 έως το 2008 συνεργαζόταν με τις Εκδόσεις Λυμπέρη (Εξώφυλλα, Πορτρέτα, Συνθέσεις still life κ.ά.), ενώ έχει επίσης με συνεργαστεί με εταιρίες όπως ΙΚΕΑ HELLAS, Group Carrefour – Marinopoulos, τον Οργανισμό «Aθήνα 2004» κλπ. Τα τελευταία χρόνια είναι επιμορφώτρια μέσω ΝΕΛΕ στου Δήμους Καλυβίων και Αρτέμιδας, στο μάθημα “Ηλεκτρονική φωτογραφία και επεξεργασία εικόνας”.