
Εικαστική Γλώσσα και Φωτογραφική Δημιουργία – Μέρος Γ: Το Σχήμα
Της Σοφίας Διαμαντοπούλου*
Σε αυτή τη σειρά μαθημάτων φωτογραφίας προσεγγίζουμε τη μάθηση μέσα από την ερμηνεία της εικαστικής γλώσσας.
Η φωτογραφική δημιουργία – όπως βέβαια και οι περισσότερες μορφές τέχνης που χρησιμοποιούν αναπαραστατικές μεθόδους, για να μεταδώσουν στον θεατή το μήνυμα (βαθύτερο ή και άμεσο), που εκφράζει τον καλλιτέχνη – βασίζονται σε ένα σύστημα οπτικής αναγνώρισης, με δομή και σύνθεση σαφώς διαφορετική από αυτή του προφορικού ή του γραπτού λόγου, αλλά εξίσου κωδικοποιημένη, με γνώμονα τους νόμους της φύσης, αλλά και της ανθρώπινης και κοινωνικής συμπεριφοράς.
Baldessari Series. By Wade Jeffrey
Καθετί που μπορούμε να το αναπαραστήσουμε χαρακτηρίζεται εμφανώς με μία δεδηλωμένη μορφή, αλλά η πλήρης υπόστασή του συνοψίζεται με τη σύνθεση των βασικών του στοιχείων.
Για παράδειγμα, όταν βλέπουμε τη φωτογραφία ενός ανθρώπου πρωτίστως αντιλαμβανόμαστε την κορμοστασιά του, την έκφρασή του, το πρόσωπό του, όμως η αδρή του δομή καθορίζεται από γραμμές τεθλασμένες ή ευθείες, από το σχήμα, τους τόνους, τα χρώματά του. Αυτά τα επιμέρους στοιχεία, που σιγά – σιγά διακρίνουμε, συνθέτουν την ολότητα του ατόμου και εν δυνάμει εμπεριέχουν αξίες αισθητικές, με αποτέλεσμα να θυμόμαστε μέσα από τη φωτογραφία, να συγκρίνουμε τη φωτογραφία με προϋπάρχουσες εικόνες ή εμπειρίες και να νιώθουμε κάποια συναισθήματα. Οι διεργασίες αυτές, συναισθηματικές, νοητικές και διαισθητικές, συνήθως προκαλούνται ταυτόχρονα με τη θέαση του έργου, ενώ η όραση είναι ο δίαυλος γι’ αυτή την επικοινωνία.
Margaret Horan posing beside a piano. By Eward Steichen
Αν, λοιπόν, τα οπτικά στοιχεία που απαρτίζουν μία εικόνα στην απλούστερή τους μορφή μεταφέρουν μηνύματα πέρα από το προφανές, αρκεί να αποκωδικοποιήσουμε τη σημειολογική τους σημασία, ώστε να μπορέσουμε να έρθουμε ένα βήμα πιο κοντά στην ουσία και την κατανόηση της εικαστικής γλώσσας και φυσικά στην αποστολή της, που είναι η επικοινωνία με το καλλιτεχνικό έργο και τον δημιουργό του.
Επιδιώκουμε λοιπόν με τα μαθήματα να προσεγγίσουμε τον εσωτερικό χαρακτήρα των στοιχείων αυτών, ώστε να πλησιάσουμε το συμβολικό τους μήνυμα, ένα μήνυμα που, όπως είπαμε, είναι άρρηκτα συνδεδεμένο με τους νόμους της φύσης και της ζωής.
By Leta Sobierajski
Ως τώρα αναλύσαμε το σημείο και τη γραμμή.
Το τρίτο βασικό στοιχείο για την δομή της εικαστικής γλώσσας είναι το σχήμα.
Το σχήμα μπορούμε εύκολα να δούμε ότι προκύπτει από τη συνεχόμενη κίνηση μίας γραμμής από ένα δεδομένο σημείο έως την επιστροφή της στο ίδιο σημείο.
Ολόκληρος ο κόσμος μας περιβάλλεται από σχήματα. Σχήματα πολύπλοκα, μεγάλα, μικρά, απλά, ασαφή αλλά και ξεκάθαρα. Να αναφερθούμε εδώ στην διάκριση που έκαναν οι αρχαίοι Έλληνες για όσα σχήματα δεν είχαν την ιδιότητα του απλού και του ξεκάθαρου, τα οποία χαρακτήριζαν ως “ά-σχημα”.
Δίπλα στη φύση ο άνθρωπος δημιούργησε τα δικά του σχήματα, κατασκευές καθαρά νοητικές. Σε αυτές ανήκουν και το τετράγωνο, το τρίγωνο και ο κύκλος, τα σχήματα που θα μας απασχολήσουν σήμερα.
Memorial to the murdered Jews of Europe. By Helin Bereket
Το τετράγωνο αποτελείται από δύο όμοιες κάθετες και δύο όμοιες οριζόντιες γραμμές.
Μιλήσαμε ήδη για την αυστηρότητα, τον δυναμισμό και την αποφασιστικότητα της ευθείας γραμμής. Οι οριζόντιες ευθείες γραμμές, όμως, εκφράζουν και την ηρεμία, σε αντίθεση με τις κάθετες που εκφράζουν τη δράση και αψηφούν τη βαρύτητα.
Το τετράγωνο, λοιπόν, είναι ένα σχήμα που ισορροπεί ανάμεσα στην ένταση και την ηρεμία. Πρόκειται για ένα τέλειο σχήμα με τις ιδιότητες της σταθερότητας, της απόλυτης ισορροπίας και της απλότητας. Για άλλη μία φορά η καθομιλουμένη δανείζεται από τις έννοιες της οπτικής μας γλώσσας και έτσι αναφερόμαστε στην λογική με το επίθετο “τετράγωνη“.
Faro – Algarve, Portugal. By Gabriel Bouys
Προέκταση του τετραγώνου αποτελεί το παραλληλόγραμμο, ένα σχήμα όπου οι κάθετες γραμμές έχουν διαφορετικό μέγεθος από τις οριζόντιες. Εξαιτίας αυτής της διαφοροποίησης, του αποδίδονται οι ιδιότητες της δυναμικότητας, της αρμονίας. Η ανισότητα ανάμεσα στις πλευρές τού προσδίδει και το ενδιαφέρον που το χαρακτηρίζει και ανάλογα με τα μεγέθη των οριζόντιων και των κάθετων πλευρών του, ένα παραλληλόγραμμο μπορεί άλλοτε να εκφράζει την σταθερότητα και τη γαλήνη ή την ηρεμία και άλλοτε την αστάθεια, την μεγαλοπρέπεια ή τον δυναμισμό.
Όπως το εσωτερικό περιεχόμενο του συμβόλου επηρεάζεται από τη θέση που αυτό κατέχει στο χώρο, στην εικόνα, στον καμβά, έτσι η έννοια αυτού του μηνύματος μεταβάλλεται όταν η θέση του στο χώρο μεταβληθεί. Ένα τετράγωνο τοποθετημένο πλάγια, με τις ιδιότητες της πλάγιας γραμμής να υπερισχύουν, μοιάζει να αιωρείται και μεταδίδει συναισθήματα έντασης και διέργεσης. Η παρουσία περισσότερων συμβόλων στον καμβά μας, είτε του ιδίου τύπου είτε διαφορετικών, όπως π.χ. σχήματα και γραμμές, ενισχύει τον διάλογο και μπορεί να επιδράσει στον εσωτερικό τους αντίλαλο.
The Walking Dead. By Dicson @the_royal_son
Άλλο βασικό σχήμα που θα εξετάσουμε είναι το τρίγωνο.
Εξαρτώμενο και αυτό από τα χαρακτηριστικά των γραμμών που το δημιουργούν, δύναται να εκπέμπει την αποφασιστικότητα της κάθετης, την ηρεμία της οριζόντιας και την ένταση των τεμνομένων και των πλάγιων γραμμών του. Σαν σχήμα χρησιμοποιείται για να περιγράψει την κίνηση, την σύγκρουση, την δράση.
Τέλος, ο κύκλος είναι ένα απόλυτα συγκεντρωμένο σχήμα, με κάθε σημείο του να απέχει σταθερή απόσταση από το κέντρο του.
Ο κύκλος είναι ένα αέναο σχήμα, όπου η γραμμή που τον περιγράφει κινείται ατέρμονα πάνω στην πορεία της. Ο κύκλος είναι ασταθής και κυλά. Αλλά ο κύκλος μοιάζει και με τα ουράνια σώματα του σύμπαντός μας, την ίδια τη Γη. Συμβολίζει τη μητρότητα, τη ζωή και την γονιμότητα.
Η λεία επιφάνειά του, χωρίς αιχμές, μας παραπέμπει στην τρυφερότητα. Ο κύκλος περικλείει, είναι οικείος και προστατευτικός.
Museo Guggenheim, Bilbao. By Gabriel Bouys
Οι αρχέτυπες φόρμες του τετραγώνου, του τριγώνου και του κύκλου συνδυασμένες έχουν την ικανότητα να μετασχηματίζονται αδιάλειπτα, ώστε να προκύπτουν νέα σχήματα, είτε παρόμοια με τις μορφές που συναντάμε στην φύση, είτε σχήματα που προκύπτουν από την σκέψη του ανθρώπου. Όλα αυτά τα σχήματα μπορεί να είναι αρμονικά, εμφατικά, ισορροπημένα, μεγαλοπρεπή ή ταπεινά. Η εννοιολογική τους ουσία καθορίζεται και επαυξάνει το νόημα της δημιουργίας, όπως το νιώθει ο καλλιτέχνης και το αντιλαμβάνεται ο θεατής. Τα σχήματα αυτά δεν είναι ωραία ή άσχημα (η έννοια της λέξης με την σύγχρονη σημασία της), καθώς αυτές οι ιδιότητες εξαρτώνται από πλείστους παράγοντες.
Ίσως αυτό που αρμόζει στις τάσεις, τα ήθη, τη συνείδηση της κάθε χρονικής στιγμής και εκφράζει καθαρά το οπτικό μήνυμα να μπορεί να χαρακτηριστεί ως ωραίο, αν αποσαφηνιστεί για τον καθένα μας ξεχωριστά.
Η συλλογική συνείδηση, όμως, της κάθε περιόδου στην ιστορία της ανθρωπότητας και τα ίδια τα βιώματα της ψυχοσύνθεσής μας δημιουργούν τις προϋποθέσεις και επιτρέπουν στην εικαστική πραγματικότητα να εκφέρει μηνύματα και να αφήσει το αποτύπωμά της μέσα από τα σύμβολά της.
Διαβάστε επίσης:
Εικαστική Γλώσσα και Φωτογραφική Δημιουργία – Μέρος Α: Το Σημείο
Εικαστική γλώσσα και Φωτογραφική Δημιουργία – Μέρος Β: Η Γραμμή
*Η Σοφία Διαμαντοπούλου είναι φωτογράφος και δασκάλα φωτογραφίας. Γεννήθηκε στην Αθήνα και πλέον ζει στη Χαλκίδα.
Σπούδασε Φωτογραφία στο ΤΕΙ Αθήνας και στο Manchester Metropolitan University (Degree in Photography). Από το 2004 έως το 2008 συνεργαζόταν με τις Εκδόσεις Λυμπέρη (Εξώφυλλα, Πορτρέτα, Συνθέσεις still life κ.ά.), ενώ έχει επίσης με συνεργαστεί με εταιρίες όπως ΙΚΕΑ HELLAS, Group Carrefour – Marinopoulos, τον Οργανισμό «Aθήνα 2004» κλπ. Τα τελευταία χρόνια είναι επιμορφώτρια μέσω ΝΕΛΕ στου Δήμους Καλυβίων και Αρτέμιδας, στο μάθημα “Ηλεκτρονική φωτογραφία και επεξεργασία εικόνας”.