Ποια φωτογραφία θεωρείται καλή;
Γράφει ο Ανδρέας Κατσικούδης
“Δεν υπάρχουν κανόνες για καλές φωτογραφίες, υπάρχουν μόνο καλές φωτογραφίες” –
Ansel Adams
Αν μιλάμε για εφαρμοσμένη φωτογραφία η απάντηση είναι εύκολη: Καλή φωτογραφία είναι αυτή που ικανοποιεί το σκοπό της και τον πελάτη της. Αν όμως αναφερόμαστε στην καλλιτεχνική φωτογραφία, στην φωτογραφία ως τέχνη, τότε έχουμε τη δυσκολία που αφορά όλα τα είδη τέχνης. Είναι εύκολο να ορίσουμε το κακό και δύσκολο να μιλήσουμε για το αριστούργημα, ειδικά στη μεταμοντέρνα εποχή μας όπου όλα επιτρέπονται (τέχνες, μέσα, αισθητικές).
Lazlo Moholy-Nagy
“Ο εχθρός της φωτογραφίας είναι η σύμβαση, οι καθορισμένοι κανόνες του “τι να κάνεις”. Η σωτηρία της φωτογραφίας έρχεται στο πείραμα”.
Lazlo Moholy–Nagy
Εξάλλου ένα έργο τέχνης δεν στέκεται εύκολα μόνο του (πολύ περισσότερο στην τέχνη της φωτογραφίας), αλλά αλληλεπιδρά μαζί με τα υπόλοιπα του ίδιου καλλιτέχνη και παίρνει αξία από το χώρο και χρόνο δημιουργίας του. Σίγουρα μετράει η πρωτοτυπία, στο θέμα ή στη φόρμα, αλλά αυτό που είναι πιο σημαντικό είναι το ύφος του καλλιτέχνη που δεν μπορεί τελικά να διαχωριστεί από το περιεχόμενο.
Πολλοί θεωρητικοί μιλούν για την αλήθεια του δημιουργού, την αυθεντικότητα του έργου του, αλλά αυτό είναι δύσκολο να οριστεί. Αν υπήρχαν οδηγίες για ένα καλό έργο τέχνης, τότε δεν θα ήταν τέχνη. Αν μπορούσαμε με λέξεις να εκφράσουμε την “αλήθεια” μιας φωτογραφίας τότε δεν θα χρειαζόταν η φωτογραφία. Είναι πολλοί οι δρόμοι που μπορούν να οδηγήσουν σε αξιόλογη τέχνη, αλλά δεν υπάρχουν συνταγές κι εύκολες λύσεις.
Κωστής Αντωνιάδης
“Μιλούσα άλλοτε για το πόσο σημαντική είναι στο έργο ενός φωτογράφου λ.χ. η ευκρίνεια της απεικόνισης, και σ΄ ενός άλλου η ασάφεια. Υποστήριξα την αδιαμεσολάβητη απεικόνιση της πραγματικότητας και σε άλλες περιπτώσεις, με τον ίδιο ενθουσιασμό, τη σκηνοθεσία της. Τα παραδείγματα που παρουσίασα ήταν πολλά και σε κάθε περίπτωση αντιφατικά τόσο ως προς τη μορφή όσο και την αντίληψη της δημιουργίας τους. Αυτό που δεν έγινε κατανοητό από το ακροατήριό μου, ήταν πως καμία ανάγνωση φωτογραφίας δεν μπορεί να αποκοπεί από το συνολικό έργο του δημιουργού της, την εποχή ή την ιδεολογία που εκφράζει” –
Κωστής Αντωνιάδης
Η φωτογραφία σε αντίθεση με την ζωγραφική που μπορεί να είναι όσο αφηρημένη θέλει ή να χρησιμοποιεί το θέμα ως πρόσχημα, εξαρτάται από το θέμα της. Υπάρχουν φωτογράφοι που θεωρούνται καλοί γιατί ήταν οι πρώτοι που χειρίστηκαν κάποια θέματα (φυσικά με ένα ορισμένο τρόπο). Πρέπει να σημειώσουμε όμως ότι υπάρχουν δυο θέματα για το φωτογράφο: το θέμα που είναι μπροστά του και το αποτυπώνει (με ένα, πάλι, ορισμένο τρόπο, που συνιστά και ερμηνεία του), όπως για παράδειγμα ένα τοπίο ή ένα πορτρέτο και το θέμα που είναι στο μυαλό του και προσπαθεί να μας το δώσει μέσα από τα συστατικά αυτής της εικόνας, όπως για παράδειγμα η θλίψη ή χαρά που νιώθει ο ίδιος ή η απορία του κλπ.
Elliot Erwit – USA. New York City. 2000.
“Αυτό δεν είναι ένα βιβλίο για σκύλους… Κοιτάξτε καλύτερα. Στην ουσία είναι φωτογραφίες ανθρώπων, συναισθημάτων, διαθέσεων, γραφιστικών σχημάτων”–
Elliot Erwitt
Η συστηματική ενασχόληση ενός καλού φωτογράφου με ένα θέμα κάνει τη δουλειά του πιο ενδιαφέρουσα και πιο ευκολομνημόνευτη. Η κάθε φωτογραφία του μετά έρχεται να πάρει αξία από τις προηγούμενες που αφορούν αυτό το θέμα. Ο Μπρασάι μας έδειξε το νυχτερινό Παρίσι, ο Άνσελ Άνταμς το επικό αμερικάνικο τοπίο, ο Έντουαρτ Γουέστον μεταμόρφωσε λαχανικά σε γλυπτά, ο Στίγκλιτς τα σύννεφα σε φορείς συναισθημάτων και ιδεών, ο Κουντέλκα δούλεψε μοναδικά με τους τσιγγάνους, το ζεύγος Μπέχερ με τα βιομηχανικά κτίρια και τα παραδείγματα είναι πολλά ακόμη. Έτσι βλέποντας ένα θέμα από τα προηγούμενα δεν μπορούμε να μη θυμηθούμε κάποιον από τους προηγούμενους φωτογράφους. Είναι δύσκολο να δούμε μόνο μια φωτογραφία, συνήθως θέλουμε να δούμε ένα σώμα δουλειάς – για πολλούς θεωρητικούς δεν υφίσταται το ερώτημα καν πότε μια φωτογραφία είναι καλή.
“Ούτε η μορφολογική διάταξη ούτε το θέμα είναι το τελικό περιεχόμενο του έργου τέχνης. Και τα δυο είναι όργανα της καλλιτεχνικής μορφής. Χρησιμεύουν για να δώσουν σώμα σε μια αόρατη καθολική έννοια”-
Rudolf Arnheim
Εξάλλου η “καλή φωτογραφία” επηρεάζεται κι από το πλαίσιο παρουσίασής της. Τύπωμα, χρώμα, χαρτί, ψηφιακή οθόνη, μέγεθος, θέμα έκθεσης, βιβλίο, διαδίκτυο, συνοδευτικό κείμενο, φυσικός χώρος έκθεσης, φωτισμός … μερικοί από τους παράγοντες που αφορούν την καλή φωτογραφία – κάποια φωτογραφία στο ένα μέσο και σε ένα συγκεκριμένο πλαίσιο γενικότερης παρουσίασης αναδεικνύεται, ενώ σε άλλο περνάει ίσως απαρατήρητη.
Jean-Christophe Bechet
“Μία πετυχημένη φωτογραφία είναι το αποτέλεσμα από ένα παράξενο κράμα υπομονής και αιφνιδιασμού, ταχύτητας και υψηλού επιπέδου οπτικής παιδείας”-
Jean-Christophe Bechet
Τι κάνουμε όταν οι φίλοι και γνωστοί μας λένε ότι μια φωτογραφία μας είναι καλή, αλλά ο δάσκαλος μας ή επιμελητής ή κάποιος γνώστης που ζητήσαμε τη βοήθειά του την θεωρεί μέτρια ή ακόμη χειρότερα εντελώς κακή; Γράφει η Ιωάννα Βασδέκη: Ένας γνώστης της φωτογραφικής τέχνης, κοιτάζει σιωπηλά και ευλαβικά μία φωτογραφία, όπως ένας ιατρός κοιτάζει μία ακτινογραφία και βλέπει όλα όσα δεν βλέπει ο ασθενής.
Είναι άλλα τα κριτήρια του κοινού κι άλλα των ειδικών. Και ειδικά στη φωτογραφία, περισσότερο από άλλες τέχνες που έχουν το στοιχείο της χειρονομίας, της δεξιότητας που σέβεται ο κόσμος ακόμη κι όταν δεν καταλαβαίνει την μορφή, οι περισσότεροι δεν έχουν την φωτογραφική παιδεία να εκτιμήσουν μια καλή φωτογραφία – αν τους δείχναμε φωτογραφίες ακόμη και κλασικές που κανείς φωτογράφος δεν αμφισβητεί, αυτοί θα ρωτούσαν ποιο είναι το νόημα και γιατί δεν έχουν χρώμα ή δεν φαίνεται καλά η ωραία κοπέλα….
“Αυτό νομίζω είναι η συνταγή για κάθε πετυχημένη φωτογραφία: να επικεντρώνει στο νόημα του τι σημαίνει να είσαι άνθρωπος”-
Εύη Σαμπανίκου
Η φωτογραφία σύμφωνα με τον πρωτοπόρο της σημειωτικής C. S. Pierce πρέπει να είναι καλή και στα τρία επίπεδά της: σε αυτό που αναπαριστά, σε αυτό που καταγράφει ως ένδειξη, την πραγματικότητα, αλλά και στο συμβολικό της. Είναι ενδιαφέρουσα για συζήτηση αυτή η άποψη, αλλά έρχεται από κάποιον θεωρητικό που δεν έχει μεγάλη σχέση με τη φωτογραφία (ειδικά την φωτογραφία τέχνης) για να ξέρει ότι υπάρχουν φωτογραφίες που λειτουργούν καλά μόνο στα δύο ή και στο ένα επίπεδό από αυτά με αξιόλογα αποτελέσματα.
Γιώργος Δεπόλλας
O Παναγιώτης Παπαδημητρόπουλος στο βιβλίο του “Το Θέμα και η Φωτογραφία” υποστηρίζει ότι για να είναι μια φωτογραφία καλή πρέπει να ξεχωρίζει σε τρία επίπεδα: α) στο θέμα της, β) στο τρόπο που χειρίζεται τα μέσα του ο φωτογράφος (αν εξελίσσει για παράδειγμα την τέχνη της φωτογραφίας) και γ) στο πνεύμα που κουβαλάει, στην προσωπική ματιά του δημιουργού. Εδώ έχουμε να πούμε ότι είναι πολύ δύσκολο να διαχωρίσουμε μεταξύ τους αυτούς τους τρεις παράγοντες – μάλιστα στο υψηλό έργο τέχνης (και φωτογραφικής τέχνης) είναι αδύνατος αυτός ο διαχωρισμός.
“Τα κριτήρια που εμπλέκονται στη διάκριση ανάμεσα στην ερασιτεχνική και την επαγγελματική φωτογραφία και ύστερα ανάμεσα στην επαγγελματική και καλλιτεχνική; Είναι ζήτημα ύφους (style), προσέγγισης και αφοσίωσης”-
Elisabeth Couturier
Το ποια φωτογραφία θα θεωρηθεί καλή και καλλιτεχνική και θα τραβήξει την προσοχή, να θυμίσουμε, ότι εξαρτάται κι από τους φορείς που έχουν τη δύναμη και τη θέση για να κρίνουν και να προωθήσουν αυτό που επιθυμούν. Κάποτε οι καλλιτέχνες εξαρτιόντουσαν από τους άρχοντες, τον ανώτατο κλήρο ή τους πλούσιους αστούς, ενώ σήμερα κυρίως από μεγάλα ιδρύματα – μουσεία, περιοδικές εκθέσεις τύπου Documenta και Biennale, ισχυρές γκαλερί (π.χ. Saatchi) και συγκεκριμένους κριτικούς και περιοδικά που με συχνά αρμονικές σχέσεις μεταξύ τους καθορίζουν σε παγκόσμια κλίμακα την τέχνη που ξεχωρίζει και τελικά πουλιέται. Το MOMA είναι για παράδειγμα ο θεσμός που εξύψωσε τη φωτογραφία ντοκουμέντο στο επίπεδο της τέχνης, για να ακολουθήσουν ύστερα κι άλλοι.
Brassai
Η πρωτοτυπία στο θέμα, επιρροή τόσο από μοντερνισμό (που έψαχνε πάντα την ανανέωση), όσο και από μεταμοντέρνες προσεγγίσεις (π.χ. εννοιολογική τέχνη και πρότζεκτ), δίνει σίγουρα πόντους σε μια φωτογραφία. Από την άλλη όμως το θέμα θέλει και το σωστό χειρισμό, τον δέοντα σεβασμό και μια αφοσίωση που δεν μπορούν να έχουν συνήθως οι βιαστικοί φωτογράφοι του 21ου αιώνα.
Όπως λέει ο Jean–Claude Lemagny: Η σύγχρονη τέχνη είναι, δυστυχώς, γεμάτη με ανθρώπους που γίνονται καλλιτέχνες για να είναι πρωτότυποι, για να ξεχωρίσουν με τη βλακώδη έννοια του όρου από τους άλλους.
Τι λένε όμως οι ίδιοι οι φωτογράφοι για το θέμα; Ο Σπύρος Στάβερης, επιτυχημένος φωτογράφος με ποικίλη θεματολογία και χωρίς, όπως λέει ο ίδιος, να έχει ένα συγκεκριμένο φωτογραφικό ύφος αναφέρει: “Όπως οι περισσότεροι, νομίζω, φωτογράφοι με έλκει το κραυγαλέο και το ακραίο. Αλλά όταν υπάρχει έλλειμμα…καθαρής υπερβολής, μία εστία παραδοξότητας, έστω και απειροελάχιστη, είναι πάντα καλοδεχούμενη, για να αγκιστρώνεται το μάτι και να παρατηρεί σε μια δεύτερη και λιγότερο βιαστική ανάγνωση το σύνολο της εικόνας, φιλτραρισμένη μέσα απ΄ αυτή τη λεπτομέρεια. Βλέπουμε τόσες χιλιάδες εικόνες, που, αν δεν «σκοντάψουμε» πάνω τους, σε μια αιχμή τους, δεν θα μας δοθεί το περιθώριο για να αισθανθούμε, να καταλάβουμε ή να παρατηρήσουμε”.
Σπύρος Στάβερης
Όπως ισχυρίζονται και σχεδόν όλοι οι θεωρητικοί, το σπουδαίο έργο τέχνης πρέπει να επιτρέπει πολλαπλές και διαφορετικές από τον καθένα μας αναγνώσεις. Λέει ο A. Malraux: “Ένα έργο που οφείλει να συγκινήσεις εκείνους που μπορούν να το εκτιμήσουν με το ίδιο ύφος, την ίδια χάρη ή με την ίδια δύναμη είναι ένα μικρής σημασίας έργο” (το παραθέτει ο Γ.Β. Δάβος στο Κριτική και Τέχνη, τεύχος 2, AICA ΕΛΛΑΣ, Αθήνα 2008, σελ. 29).
Και να προσθέσουμε μια μάλλον ασαφή δήλωση, η οποία όμως αφορά τη φωτογραφία ως τέχνη τόσο όσο λίγες άλλες: “Κατά τη γνώμη μου”, λέει ο Άλφρεντ Στίγκλιτς, “το πιο δύσκολο ζήτημα στη φωτογραφία είναι να μάθει κανείς να βλέπει. Όλα τα άλλα είναι σχετικώς απλά, και ο άνθρωπος μπορεί να μάθει να βλέπει μόνο μέσω της σύγκρισης, μέσω της αντιδιαστολής. Αυτή είναι η μεγαλύτερη προσπάθεια που μπορεί να καταβάλλει ένας καλλιτέχνης”.
Alfred Stieglitz
Ο Rudofl Arnheim στο ιδιαίτερα σημαντικό βιβλίο του Τέχνη και Οπτική Αντίληψη, Η ψυχολογία της δημιουργικής όρασης, αναλύει όλες τις τεχνικές και πρακτικές που χρησιμοποιούν οι καλλιτέχνες από τα αρχαία χρόνια μέχρι (σχεδόν) τις μέρες μας για να δώσουν σπουδαία έργα τέχνης. Εκεί παραθέτει: “Συνεπώς, η οπτική μορφή ενός έργου τέχνης δεν είναι αυθαίρετη ούτε είναι ένα απλό παιχνίδι σχημάτων και χρωμάτων. Είναι αναγκαία, ως ένας καλός διερμηνέας της ιδέας που προσπαθεί να εκφράσει… Το είδος του ειδήμονα που επικεντρώνεται μόνο στη διάταξη αδικεί το έργο τόσο όσο και το είδος του λαϊκού ανθρώπου που επικεντρώνεται μόνο στο θέμα” (σ. 501).
Πηγές
-
-
-
- Λέον Τολστόι, Τι είναι Τέχνη: εδώ ο διάσημος συγγραφέας αποδεικνύεται ως ένας σοβαρός μελετητής της ιστορίας και της θεωρίας της τέχνης. Παραθέτει ορισμούς, ερωτήματα, απαντήσεις. Για αυτόν η τέχνη δεν είναι θέμα γούστου, αλλά ένας παράγοντας ηθικής ανύψωσης του ανθρώπου. Αντιδρά σθεναρά στο δόγμα η τέχνη για την τέχνη. Βιβλίο με δογματική προσέγγιση, αλλά πολύ ενδιαφέρον και ευκολοδιάβαστο.
- Clement Greenberg, Τέχνη και Πολιτισμός: Εδώ έχουμε μια εντελώς διαφορετική προσέγγιση από του Τολστόι. Η τέχνη για την τέχνη. Ο συγγραφέας μέσα από μια συλλογή άρθρων – κριτικών που αφορούν κυρίως τη ζωγραφική, ισχυρίζεται ότι η τέχνη αφορά μόνο τη μορφή, την εξέλιξη της αισθητικής και οι καλλιτέχνες προσπαθούν με κόπο να λύσουν αισθητικά προβλήματα της τέχνης τους και να την εξελίξουν έτσι. Δογματική κι αυτή η προσέγγιση.
- E.H. Gobrich, Το Χρονικό της Τέχνης: Η εξέλιξη της τέχνης από τα αρχαία χρόνια μέχρι σήμερα. Επίδραση τεχνολογίας πάνω στην τέχνη. Νέες ιδέες. Διαφορετικοί στόχοι κάθε περιόδου και κάθε καλλιτέχνη. Δεν υπάρχουν κανόνες. Ένα βιβλίο που πρέπει να διαβάσουν όλοι ως εισαγωγή στην τέχνη.
- Michael Freeman, The photographer’s Eye: Ο συγγραφέας δίνει διάφορα παραδείγματα σύνθεσης και ιδέες για καλύτερες φωτογραφίες, διευκρινίζοντας ότι είναι απλά ιδέες, προτάσεις, κι όχι κανόνες. Οδηγίες για μέτριες φωτογραφίες;
- Anne-Celine Jaeger, Image Makers, Image Takers: Η συγγραφέας πήρε συνέντευξη από μερικούς από τους καλύτερους σύγχρονους φωτογράφους (διαφήμιση, μόδα, ρεπορτάζ, διάφορα είδη καλλιτεχνικής φωτογραφίας). Από πού βρίσκουν έμπνευση, ποιες είναι οι γνώσεις και η εμπειρία τους, ο ρόλος του εξοπλισμού και της τεχνικής, οι στόχοι τους και ο τρόπος προώθησης της δουλειάς τους.
- Semir Zeki, Εσωτερική Όραση: Ο συγγραφέας είναι νευροβιολόγος και εξετάζει το θέμα της τέχνης μέσα από τις ως τώρα γνώσεις μας για τον οπτικό εγκέφαλο. Δίνει και τον δικό του ορισμό για την τέχνη (που έχει να κάνει με την αναζήτηση σταθερών μορφών, ουσιωδών χαρακτηριστικών που μένουν κοινά σε όμοια αντικείμενα).
- Rudolf Arnheim, Τέχνη και Οπτική Αντίληψη, Η ψυχολογία της δημιουργικής όρασης, Θεμέλιο, Αθήνα 2005. Το βιβλίο που επεξηγεί μέσα από επιστημονικές έρευνες, εμπειρικές παρατηρήσεις και πολλά παραδείγματα πώς χρησιμοποιούν την τεχνική οι καλλιτέχνες για να κάνουν τέχνη.
- Ian Jeffrey, Φωτογραφία: Μια συνοπτική ιστορία. Ένα καλό ιστορικό βιβλίο εξηγεί πάντα κάποια πράγματα, όπως γιατί κάποιες φωτογραφίες θεωρούνται καλές.
- Παναγιώτης Παπαδημητρόπουλος, Το Θέμα και η Φωτογραφία: Προσπάθεια να φανεί η ιδιαίτερη σχέση που έχει η φωτογραφία με το θέμα της (πολύ πιο έντονη από άλλες τέχνες, όπως η ζωγραφική που μπορεί να γίνει όσο αφηρημένη θέλει ή να χρησιμοποιήσει το θέμα ως πρόφαση).
- Άλφρεντ Στίγκλιτζ, Σημειώσεις για τη φωτογραφία, επιμ. Μάκης Μωραϊτης: Άνοιξε το δρόμο στη σύγχρονη φωτογραφία με τα άρθρα του και τις εκθέσεις που επιμελήθηκε.
- Elisabeth Couturier, Talk about Contemporary Photography: Παραδείγματα από σύγχρονη καλλιτεχνική φωτογραφία. Πολλά τα είδη και οι προσεγγίσεις.
- Σπύρος Στάβερης, Ένας κόσμος χωρίς περιθώρια, 1982-2011, Φεστιβάλ Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης, 2011.
- Ανδρέας Κατσικούδης, Εισαγωγή στη Φωτογραφία, (υπάρχει δωρεάν στο διαδίκτυο): Η βασική τεχνική της φωτογραφίας με απλά λόγια. Υπάρχουν όμως νύξεις για τη φωτογραφία – τέχνη κι ερωτήματα που πρέπει ο φωτογράφος – καλλιτέχνης να απαντήσει (έστω ασυνείδητα) για να δημιουργήσει κάτι αξιόλογο. Επίσης μας θυμίζει ότι δεν υπάρχουν σε καμία τέχνη απόλυτες αλήθειες (π.χ. κανόνες σύνθεσης).
- Περιοδικό Φωτογράφος, τεύχος 15 εκτός σειράς, “Ποια είναι καλή φωτογραφία;”
- Φωτογραφικό Είδωλο, τεύχος 21, “Αισθητική και Φωτογραφία”, 2005
- Κριτική και Τέχνη, τεύχος 2, AICA ΕΛΛΑΣ, Αθήνα 2008
Ανδρέας Κατσικούδης, δάσκαλος φωτογραφίας, σκηνοθέτης
-
-
