Στην πρώτη μας επαφή αναφερθήκαμε στο Σημείο και στο ότι αυτό αποτελεί την ελάχιστη γραφή που μπορεί να κάνει ο άνθρωπος σε μία επιφάνεια. Το σημείο, όπως και η γραμμή, είναι δύο από τα στοιχεία που συμβάλλουν στην κατανόηση και κωδικοποίηση της εικαστικής γλώσσας. Όπως είπαμε, η εικαστική γραφή χρησιμοποιεί ένα άλλο αλφάβητο και έχει άλλες αρχές και νόμους, από τον γραπτό ή προφορικό λόγο, που έχουν άμεση σχέση με τους νόμους του φυσικού μας κόσμου, τον οποίο όμως γνωρίζουμε και αντιλαμβανόμαστε μέσω των οπτικών μηνυμάτων που συλλαμβάνουμε κάθε στιγμή. Μαζί με το σχήμα, τη διεύθυνση, τον τόνο, το χρώμα και την υφή αποτελούν τα δομικά στοιχεία μίας εικόνας και είναι η βάση για περαιτέρω ανάλυση της σύνθεσης ενός εικαστικού έργου, αλλά και οδηγός για να κατευθύνουμε την ενέργεια και τη σκέψη μας, ώστε να δομηθεί σε στερεά βήματα η δημιουργία μας.

Η κίνηση της γραμμής μπορεί να οφείλεται σε μία ή περισσότερες δυνάμεις που καθορίζουν και τη μορφή της. Αν έχουμε την επίδραση μίας δύναμης, τότε μπορούμε να μιλήσουμε για την γέννηση της ευθείας γραμμής. Η ευθεία είναι η συντομότερη διαδρομή μεταξύ δύο σημείων, άρα για την αντίληψή μας αυτό ισοδυναμεί με αποφασιστικότητα. Η ευθεία γραμμή δεν αλλάζει πορεία, αλλά στην απόλυτη μορφή της δεν συναντάται στο φυσικό κόσμο, γιατί εκεί οι δυνάμεις που επιδρούν είναι πολλές και με διαφορετικές διευθύνσεις – μία ματιά στις αναρίθμητες μορφές των κλαδιών και των δέντρων θα μας πείσει. Η ευθεία όμως γραμμή υπάρχει σε πληθώρα, στο περιβάλλον που οι ίδιοι δημιουργήσαμε. Τα κτήρια, οι δρόμοι, η ρυμοτομία μίας πόλης γενικότερα, αλλά και τα έπιπλα, καθώς και άλλα αντικείμενα φανερώνουν το γραμμικό χαρακτήρα του τεχνητού κόσμου και την κυριαρχία της ευθείας. Ακόμα και στη γλωσσική έκφραση, όταν μιλάμε για “γραμμή” υποδηλώνεται η χειρονομία της καθοδήγησης, της δράσης και της τάξης.

Η ευθεία μπορεί να είναι οριζόντια, κάθετη ή διαγώνια. Η οριζόντια γραμμή είναι συνυφασμένη περισσότερο με την ηρεμία, εκφράζει μία παθητικότητα και μας θυμίζει την γαλήνια θάλασσα, τον ορίζοντα, τον ξαπλωμένο άνθρωπο. Αντίθετα, η κάθετη γραμμή είναι σαφώς δυναμική και γεμάτη δράση. Θυμίζει την έννοια της ανάπτυξης και έχει το σθένος να αψηφήσει την βαρύτητα. Η διαγώνια είναι εκφραστής της αστάθειας, αλλά και της έντασης και καταφέρνει να μεταδώσει στο θεατή τη μεγαλύτερη, ίσως, συγκίνηση καθώς ταλαντεύεται μεταξύ της παθητικότητας της οριζόντιας και της ενεργητικότητας της κάθετης. Αν οι γραμμές τέμνονται, τότε μιλάμε για σύγκρουση. Ενώ η διακεκομμένη ευθεία φανερώνει ρυθμό.

Στην τέχνη η ευθεία γραμμή είναι ένδειξη και των κοινωνικών δομών της κάθε περιόδου που επικρατεί. Κατά την άνθιση του Αιγυπτιακού Πολιτισμού, για παράδειγμα, που ως γνωστόν ήταν μία περίοδος απολυταρχίας και δογματισμού, αν παρατηρήσουμε τα μνημεία των Αιγυπτίων, είναι έκδηλη η αυστηρότητα της φόρμας, με τις γραμμές ελάχιστα να αποκλίνουν από την ευθεία. Το ίδιο συμβαίνει και κατά την γεωμετρική περίοδο στον Ελλαδικό χώρο, όταν οι Δωριείς επιβλήθηκαν του Μυκηναϊκού Πολιτισμού δια του σιδήρου. Η τέχνη της περιόδου ακολουθεί και προτάσσει την πειθαρχία και τον σκληρό δυναμισμό. Αυστηρότητα και λιτότητα συναντάμε πάλι κατά την Βυζαντινή περίοδο όπου η φόρμα, χωρίς περιττά αναπαραστατικά στοιχεία, με κυρίαρχες τις ευθείες γραμμές, εκφράζει την τάση για υπέρβαση της γήινης φύσης και αναζήτηση του θεϊκού και της πνευματικότητας. Ακραία εκδήλωση αυτής της τάσης απαντάμε στους γοτθικούς ναούς, στη δυτική Ευρώπη, όπου η κάθετη ευθεία γραμμή έχει την τιμητική της, εκφράζοντας το Ουράνιο δέος, με ταυτόχρονη εκμηδένιση του γήινου αισθήματος, αφού ο ναός θεόρατος, όπως εξακοντίζεται προς τον ουρανό, ξεπερνά τα ανθρώπινα μέτρα και σταθμά.

Είναι γεγονός ότι η τέχνη δεν είναι άμοιρη των συνθηκών, των επιδιώξεων και των αντιλήψεων που ορίζει η εκάστοτε κοινωνία και ο ανθρώπινος ψυχισμός. Η τέχνη είναι προέκταση όλων αυτών των πραγμάτων. Όταν λοιπόν στις αρχές του περασμένου αιώνα η βιομηχανική ανάπτυξη επέβαλλε νέες συνθήκες ζωής, που διακατέχονταν από την ένταση και την ταχύτητα, οι τέχνες ακολούθησαν τον ίδιο ρυθμό, με τις ευθείες γραμμές να ξεχωρίζουν στην αρχιτεκτονική με την κατασκευή των ουρανοξυστών ή μνημείων όπως ο πύργος του Άιφελ, αλλά και στη ζωγραφική με τα κινήματα του Μπάουχαους, του Κονστρουκτιβισμού και του κυβισμού.

Josef Albers (Bauhaus)

Μιλήσαμε εκτενώς για τη σημειολογία της ευθείας γραμμής, όμως στην εποχή μας έχουμε μία τάση προς την καμπύλη. Η καμπύλη είναι η αντίθετη της ευθείας, όπου στην μορφή της επιδρούν πολλαπλές δυνάμεις και αλλάζουν την διεύθυνσή της επανειλημμένα. Η καμπύλη γραμμή είναι καταρχήν αυτή που κυριαρχεί στον φυσικό μας κόσμο, στα δέντρα, στα βουνά, στα ζώα, στον ίδιο τον άνθρωπο. Είναι η γραμμή που εκφράζει τον αυθορμητισμό και την ελευθερία. Είναι οικεία και γεμάτη συναισθηματισμό. Η καμπύλη αγκαλιάζει, γλυκαίνει αλλά και φλυαρεί ή υπερβάλλει, όπως στην περίοδο του Μπαρόκ. Ο πρωτόγονος άνθρωπος των σπηλαίων, που ήταν σε αρμονία με τη φύση, ζωγράφιζε με άνεση καμπύλες τολμηρές και γεμάτες ένταση. Τα μικρά παιδιά χρησιμοποιούν με άνεση τις καμπύλες όταν ακόμα δεν έχουν αφομοιώσει τις προσταγές της κοινωνίας. Πολιτισμοί όπως ο Μινωικός και αργότερα ο Μυκηναϊκός, όπου η λατρεία για ζωή και η επαφή με τη φύση είναι στο ζενίθ, έχουν να δείξουν έργα βασισμένα στην καμπύλη γραμμή.

Η γραμμή, ευθεία ή καμπύλη, κάθετη ή οριζόντια κλπ., πέραν των χαρακτηριστικών που εν δυνάμει κατέχει, έρχεται σε αλληλεπίδραση και με την επιφάνεια που βρίσκεται, ανάλογα με τη θέση της λοιπόν στο επίπεδο μπορεί να υπερισχύει η αίσθηση της ελευθερίας, αν αιωρείται μακριά από τα όρια αυτού ή της έντασης, όταν βρίσκεται να αγγίζει τα όρια του καμβά μας. Όμως, εν τέλει, το μήνυμα του καλλιτέχνη δεν μπαίνει σε καλούπια, ούτε η εικαστική γλώσσα μπορεί να εξηγηθεί πλήρως μέσα από τον γραπτό και τον προφορικό λόγο, καθώς το γλωσσικό σύστημα υστερεί του οπτικού, όπως προείπαμε.

Δεν μένει παρά να αφουγκραζόμαστε, να μελετάμε και να συμμετέχουμε σε αυτή την ιδιαίτερη επικοινωνία που προάγει η Τέχνη για τον άνθρωπο και την κοινωνία.

*Η Σοφία Διαμαντοπούλου είναι φωτογράφος και δασκάλα φωτογραφίας. Γεννήθηκε στην Αθήνα και πλέον ζει στη Χαλκίδα.

Σπούδασε Φωτογραφία στο ΤΕΙ Αθήνας και στο Manchester Metropolitan University (Degree in Photography). Από το 2004 έως το 2008 συνεργαζόταν με τις Εκδόσεις Λυμπέρη (Εξώφυλλα, Πορτρέτα, Συνθέσεις still life κ.ά.), ενώ έχει επίσης με συνεργαστεί με εταιρίες όπως ΙΚΕΑ HELLAS, Group Carrefour – Marinopoulos, τον Οργανισμό «Aθήνα 2004» κλπ. Τα τελευταία χρόνια είναι επιμορφώτρια μέσω ΝΕΛΕ στου Δήμους Καλυβίων και Αρτέμιδας, στο  μάθημα “Ηλεκτρονική φωτογραφία και επεξεργασία εικόνας”.