Ο Ανδρέας Κατσικούδης για την Παγκόσμια Ημέρα Φωτογραφίας
Με αφορμή την Παγκόσμια Ημέρα Φωτογραφίας εστάλη από τον κ. Α. Κατσικούδη η εισαγωγή από το υπο-έκδοση βιβλίο του «Η ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΑ ΩΣ ΤΕΧΝΗ»
Γιατί Τέχνη;
Όπου και αν με πήγαν οι θεωρίες μου, βρήκα ότι ένας ποιητής είχε ήδη πάει εκεί πριν από μένα.
Sigmund Freud
Επειδή ποτέ ο άνθρωπος δεν ήταν ευχαριστημένος γεμίζοντας μόνο το στομάχι του. Δείτε για παράδειγμα τα έργα τέχνης στην Altamira (περισσότερο από 16.000 χρόνια παλιά). Από τότε που ήταν τόσο δύσκολη η επιβίωση, οι πρόγονοι μας έψαχναν την ομορφιά, τη μαγεία, το ιερό, εναλλακτικές αναπαραστάσεις κι ερμηνείες για τη ζωή τους, το παιχνίδι ή απλά ένα ευχάριστο τρόπο να περνούν την ώρα τους – που τους άφηνε ως αποτέλεσμα κάτι όμορφο που άντεχε στο χρόνο.
Σπήλαιο Αλταμίρα, Ισπανία, περίπου 14.000 π.Χ.
Ακόμα και στα πιο παλιά σκεύη και εργαλεία που κατασκεύασε ποτέ ο άνθρωπος είναι ορατή μια εγγενής τάση και φροντίδα για την αισθητική αρτιότητα. Ακόμα και η πιο απλή διακόσμηση καλύπτει δυο βασικές ανθρώπινες ανάγκες και παρορμήσεις: να επιβληθεί κάποια τάξη στη φύση και να επιβεβαιωθεί η ατομικότητα μέσω της διάκρισης από τα άλλα ανθρώπινα όντα.
John Fleming – Hugh Honour, Ιστορία της Τέχνης, 1998
Επειδή ποτέ δεν μπόρεσε η επιστήμη μόνη της να καλύψει τις απορίες μας και να μας βοηθήσει να καταλάβουμε τον κόσμο. Κι εκεί που σταματάει η επιστήμη, αρχίζει η τέχνη. Κάποιοι μάλιστα τυχεροί δημιουργοί φαίνεται πως έχουν την ικανότητα να συνδυάζουν και τα δυο αυτά όπλα μας για μια καλύτερη ζωή. Μια από τις αγαπημένες μεθόδους της τέχνης είναι η ενορατική, η διαισθητική προσέγγιση των πραγμάτων – μέθοδος που χρησιμοποιείται κι από επιστήμονες. Επίσης η τέχνη πάντα χρησιμοποιούσε ιδέες από την επιστήμη και εργαλεία από την τεχνολογία για να δημιουργήσει τα έργα της.
Η τέχνη δεν αναπαριστά το ορατό, αλλά μάλλον το καθιστά ορατό.
Paul Klee
Επειδή η αυτοσυνείδηση, η ανάπτυξη της προσωπικότητάς μας και η ανάγκη για προσωπική έκφραση κι απόδειξη της ατομικότητάς μας, χρειάζεται την τέχνη. Όποια τέχνη κι όπως μπορούμε. Ακόμη κι αν είναι τέχνη δημιουργημένη από άλλους.
Τα έργα τέχνης μιλούν όπως οι νεράιδες στα παραμύθια. Θέλεις το απόλυτο; Θα σου δοθεί αλλά θα είναι αγνώριστο.
Theodor W. Adorno
Είναι όμως και παιχνίδι. Είναι ευτυχισμένοι οι άνθρωποι που έχουν το παιχνίδι μέρος της ζωής τους και το καλύτερο παιχνίδι για έναν ενήλικο είναι να δημιουργεί τέχνη.
Τίποτα στην τέχνη δεν είναι τόσο αληθινό ώστε το αντίθετό του να μην μπορεί να καταστεί ακόμη πιο αληθινό.
Frank Stella
Αντώνης Αντζουλίδης, Το βλέμμα, 2017
Ταφικός ναός Σέτι Α΄, Αίγυπτος, 13ος αι π.Χ.
Γιατί χωρίς τη δημιουργικότητα, την ομορφιά ή την πνευματική συγκίνηση και τη σκέψη που προσφέρει η τέχνη, είμαστε υπάρξεις με κενά. Κενά που θα σπεύσουν να τα καλύψουν επικίνδυνες (συχνά) θεωρίες, πρακτικές κι εξαρτήσεις.
Οι στίχοι του Ομήρου, τα αγάλματα του Φειδία, οι πίνακες του Ραφαήλ συντέλεσαν περισσότερο στην εξύψωση της ψυχής απ΄ όσο όλες οι πραγματείες των ηθικολόγων.
Jean-Paul Gaultier
Γιατί δεν υπάρχει καλύτερη παρηγοριά στα προβλήματα που μας βάζει η ζωή από τη συνειδητοποίηση πόσο ίδιοι είμαστε και πόσο μοιάζουν οι δυσκολίες μας. Οι αφηγηματικές τέχνες (λογοτεχνία, κινηματογράφος, θέατρο, τραγούδι κ.ά.) ασχολούνται μόνο με τα τέσσερα θέματα που απασχολούν όλους μας: την ενηλικίωση – ωρίμανση, τον έρωτα, το θάνατο και τη δόξα-χρήμα-δύναμη.
Αν δεν καταλάβουμε τη χρησιμότητα του άχρηστου, δεν θα καταλάβουμε την τέχνη· και μια χώρα που δεν καταλαβαίνει την τέχνη είναι μια χώρα σκλάβων ή ρομπότ, μια χώρα δυστυχισμένων ανθρώπων, ανθρώπων που δεν γελάνε και δεν χαμογελάνε, μια χώρα χωρίς πνεύμα· όπου δεν υπάρχει χιούμορ, όπου δεν υπάρχει γέλιο, υπάρχει οργή και μίσος.
Eugène Ionesco
Γιατί σε ένα κόσμο που λόγω φτώχειας και ανισότητας χωρίζεται συνεχώς σε στρατόπεδα, η τέχνη μέσα από την ποικιλομορφία της, μας κάνει πιο ανεκτικούς, πιο ευέλικτους, πιο ανθρώπους. Ο άνθρωπος διακρίνεται (θεωρητικά) από την ευφυΐα του, η οποία στην ουσία σημαίνει ευελιξία, προσαρμογή, φαντασία, εξέλιξη – βγάλε τώρα αν μπορείς την τέχνη από αυτή την εξίσωση.
Η τέχνη, με την ικανότητά της να προάγει την επικοινωνία ανάμεσα στους ανθρώπους, ακόμα και πέρα από τους φραγμούς που βάζουν η γλώσσα και η εκπαίδευση, είναι μία από τις σημαντικότερες εξανθρωπιστικές δυνάμεις.
John Dewey
Βρείτε την τέχνη που σας αρέσει και δημιουργήστε ότι κι όπως μπορείτε! Ή τουλάχιστον αρχίστε τη συνειδητή εξερεύνηση κι απόλαυση της τέχνης. Ψάξτε φυσικά και για τα έργα που ζητούν κι από σας προσπάθεια για να προσφέρουν δυνατές συγκινήσεις.
Για να μην καταστραφούμε από τη γνώση, έχουμε την Τέχνη.
Friedrich Wilhelm Nietzsche
Μην ξεχνάμε: τίποτα δεν είναι δωρεάν – και η καλή τέχνη απαιτεί χρόνο και παιδεία, απαιτεί πνευματική επένδυση που θα αποδώσει πνευματικές υπεραξίες (ξεχάστε τα χρήματα – άλλο πράγμα είναι η συλλογή έργων τέχνης). Απολαύστε τέχνη, απολαύστε τη ζωή!
Η τέχνη γκρεμίζει τα σύνορα και ξεπερνάει τους περιορισμούς με στόχο να κινητοποιήσει ασυνείδητες διαδικασίες και συνειδητές σκέψεις.
Louise Blouin
Έχετε αναλογιστεί γιατί όλοι οι δικτάτορες κυνηγούν τόσο φανατικά την τέχνη και τους ανεξάρτητους καλλιτέχνες, ενώ από την άλλη προσπαθούν να παράγουν την δική τους τέχνη;
Το πρωταρχικό στο έργο τέχνης έγκειται στο ότι αυτό είναι μια ελεύθερη ουσία… προϊόν του ίδιου του αυθορμητισμού… Είναι σαν να λέγαμε η παραδειγματική περίπτωση ελεύθερης πράξης.
Arturo F. Fallico
Και αν πάμε λίγο πιο παλιά, είναι πολλοί αυτοί που πιστεύουν ότι ο Χίτλερ πραγματοποίησε τα σχέδιά του έχοντας μεγάλη βοήθεια από τη φωτογραφία και τον κινηματογράφο. Τον έχουν χαρακτηρίσει σαν ένα από τους πιο μεγάλους σκηνοθέτες. Απαγόρευσε την τέχνη που δεν ταίριαζε στους στόχους του και ο μηχανισμός του έφτιαξε μια δική του αισθητική που ακολουθούσε την ιδεολογία του.
Είναι γνωστό ότι το δόγμα η τέχνη για την τέχνη, μια τέχνη ουδέτερη από τις κοινωνικές και πολιτικές διεκδικήσεις, είναι επιθυμητή από τις εξουσίες, οι οποίες προσπαθούν να χρησιμοποιούν την τέχνη ως ένα ακόμη όπλο κοινωνικής συμμόρφωσης για το εσωτερικό τους και οικονομικού επεκτατισμού τους για το εξωτερικό. Αυτό όμως δεν έρχεται σε αντίθεση με τα προηγούμενα, την ατομική μας εξέλιξη και ευχαρίστηση, ενώ μπορεί να παντρευτεί συγχρόνως με κοινωνικά κινήματα και διεκδικήσεις δικαιωμάτων. Είναι κι εδώ, όπως παντού στη ζωή, ένα πεδίο μάχης αντικρουόμενων συμφερόντων.
Ο Κώστας Βάρναλης μιλάει για τον καλλιτέχνη που υπηρετεί μια ουδέτερη τέχνη και ασχολείται με πουλιά, δέντρα, λουλούδια, τη θάλασσα, το φεγγάρι, τον έρωτα και τα παρόμοια – μια ουδετερότητα που ευνοείται από την άρχουσα τάξη. Αν η τέχνη αυτού του είδους ενδιαφέρεται για “αιώνια και απόλυτα θέματα”, στην ουσία δουλεύει για το κατεστημένο σύστημα και συνεπώς ενθαρρύνεται από αυτό.
Όλες οι θρησκείες έχουν τις δικές τους ολοκληρωμένες μορφές τέχνης και αισθητικής κι πάνω σε αυτές βασίζονται και οι τελετουργίες τους. Ο θεός είναι ο μεγαλύτερος καλλιτέχνης (αν κρίνουμε από τον κόσμο που υποτίθεται ότι δημιούργησε κι από τα έργα τέχνης που τον αφορούν και έχουν φτιαχτεί στο όνομά του).
Λέει ο Friedrich Wilhelm Nietzsche: Η Τέχνη πλησιάζει, σαν λυτρωτική και θεραπεύτρα μάγισσα. Μόνο αυτή μπορεί να μετατρέψει εκείνους τους φοβερούς στοχασμούς, για τη φρίκη και τον παραλογισμό της ύπαρξης σε παραστάσεις με τις οποίες μπορεί να ζήσει ο άνθρωπος. Αυτές είναι η παράσταση του υπέροχου, ως καλλιτεχνική κατάκτηση του τρομακτικού και του κωμικού, ως καλλιτεχνική απαλλαγή από τη ναυτία του παράλογου.
Είναι φανερό από τα προηγούμενα ότι η τέχνη δεν είναι μια σφαίρα ανθρώπινου πνευματικού μεγαλείου ξεκομμένη από την πραγματικότητα. Το αντίθετο συμβαίνει, όπως μας θυμίζουν με το έργο τους πολλοί μοντέρνοι και μεταμοντέρνοι καλλιτέχνες. Βασίζεται σε κυρίαρχες ιδεολογίες κι εκφράζει συγκεκριμένα συμφέροντα. Για αιώνες μόνο με χορηγίες από τους πολιτικούς και θρησκευτικούς άρχοντες επιβίωναν οι καλλιτέχνες, ενώ στις μέρες μας περιμένουν χορηγίες από ιδιωτικές εταιρίες ή κρατικούς θεσμούς. Παρόλα αυτά όμως υπάρχει η ανάγκη μας για τέχνη κι εξάλλου πάντα υπήρχαν και θα υπάρχουν προοδευτικές φωνές. Η τέχνη είναι ένα από τα βασικά πεδία συγκρούσεων αντίπαλων κοινωνικών και πολιτικών θεωριών. Είναι όμως πάνω από όλα αυτό που ζητάει κάθε άνθρωπος για την ολοκλήρωσή του.
Κανείς ποτέ δεν έκανε τέχνη παρά για να βγει από την κόλαση.
Antoine Artaud
Ποιοι ορίζουν τι είναι τέχνη; Τι μεγαλύτερη δύναμη την έχουν οι χρηματοδότες της. Παλιότερα οι αριστοκράτες χορηγοί της, στη συνέχεια τα πρώτα δημόσια μουσεία και οι επίσημες ακαδημίες τέχνης, ενώ σήμερα ένα πλέγμα από επιμελητές, κριτικούς, καθηγητές καλών τεχνών, ισχυρά ΜΜΕ και ιδιώτες μεγαλοσυλλέκτες. Υπάρχει ύστερα και το κράτος. Χορηγίες, υποστήριξη, προβολή συγκεκριμένων ρευμάτων και καλλιτεχνών. Είναι γνωστό για παράδειγμα ότι την εποχή του Ψυχρού Πολέμου, η CIA μέσα από ιδρύματα που κρυβόταν, έκανε εξαγωγή αμερικάνικης τέχνης στην Ευρώπη (χρηματοδότηση κυρίως εκθέσεων) για να δείξει την ελευθερία της κοινωνίας της σε σχέση με τους περιορισμούς της ΕΣΣΔ. Από την άλλη υπάρχουν συνέχεια ανεξάρτητα υπόγεια καλλιτεχνικά ρεύματα που συχνά βρίσκουν το φως και δεν είναι απίθανο να γίνουν αυτά οι επόμενες κυρίαρχες τάσεις που θα υιοθετήσουν ακόμα και οι αγορές.
Τη στιγμή που θα νομίσεις ότι κατανόησες ένα έργο τέχνης, είναι τότε νεκρό για σένα.
Oscar Wilde
Ο σύγχρονος ορισμός της τέχνης; Σήμερα ότι εκτίθεται σε ένα μουσείο σύγχρονης τέχνης ή σε μια γκαλερί θεωρείται αυτόματα τέχνη, ακόμη κι αν είναι ένα συνηθισμένο καθημερινό αντικείμενο. Το καλό είναι ότι στην εποχή μας ο ορισμός για την τέχνη είναι ιδιαίτερα διευρυμένος και αυτό είναι προτιμότερο από άλλες περιόδους που υπήρχε μόνο η επίσημη τέχνη και τίποτε άλλο. Από την άλλη πλευρά όμως πολλοί άνθρωποι αδυνατούν να καταλάβουν ένα μεγάλο μέρος αυτής της τέχνης και να το εκτιμήσουν (εφόσον λείπει η αισθητική ποιότητα από αυτό) και αποξενώνονται από την σύγχρονη τέχνη καταφεύγοντας σε μια λαϊκή κι αμφιλεγόμενη τέχνη.
Αναφέρει ο Arthur Danto στο διάσημο άρθρο του “Μετά το τέλος της τέχνης”: Απελευθερωμένοι από το φόρτο της ιστορίας, οι καλλιτέχνες μπορούν να δημιουργήσουν τέχνη με οποιονδήποτε τρόπο επιθυμούν, με οποιοδήποτε στόχο ή ακόμη και χωρίς στόχο. Επίσης ο George Dickie μιλάει στα κείμενά του για τον “κόσμο της τέχνης” που δίνει το χρίσμα τι είναι τέχνη και τι όχι. Μέλη του είναι οι καλλιτέχνες, οι επιμελητές και διευθυντές μουσείων, οι συλλέκτες, οι δάσκαλοι τέχνης, οι κριτικοί, το κοινό της τέχνης και οι διάφοροι φορείς που τη χρηματοδοτούν. Όποιο αντικείμενο μπαίνει σε ένα χώρο αυτού του δικτύου μετουσιώνεται σε τέχνη.
Η ουσία της τέχνης δεν είναι αν σου αρέσει ή όχι, αλλά τι τρόπο βρίσκεις να συσχετιστείς με την πραγματικότητα.
Ντένης Ζαχαρόπουλος
Πριν αιώνες πίστευαν στο δυτικό κόσμο ότι η ποίηση είναι η ανώτερη μορφή τέχνης. Η ζωγραφική μάλιστα έκανε μακροχρόνιους αγώνες για να αναγνωριστεί ως σοβαρή τέχνη, αλλά όπως είπαμε σήμερα δεν δεχόμαστε τέτοιες κατηγοριοποιήσεις. Όμως ακόμη και στην εποχή μας οι περισσότεροι αν θέλουμε επαινέσουμε κάποιον καλλιτέχνη τον χαρακτηρίζουμε ποιητή. Γράφει ο Β. Ραφαηλίδης αναφερόμενος στο σκηνοθέτη Θεόδωρο Αγγελόπουλο: Και είναι ο Χάιντεγκερ ακριβώς, ο πιο σοφός φίλος των ποιητών, που θα μας μάθει πως οι ποιητές έχουν μεγαλύτερες πιθανότητες απ’ τους φιλόσοφους να προσεγγίσουν την αλήθεια, για τον απλό λόγο πως δεν ψάχνουν για παγιωμένες, σταθερές αλήθειες, απλώς ανασκαλεύουν τα θεμέλια του Είναι προσπαθώντας να το φέρουν στο φως…
Κάθε φόρμα είναι όμορφη αν την δεις σωστά.
Johann Wolfgang von Goethe
Σημείωση: Σε μια ομιλία του ο Brian Eno με τίτλο «Γιατί κάνουμε τέχνη» (2015) έδωσε ίσως το πιο διευρυμένο ορισμό της τέχνης που υπάρχει (και δεν είναι μακριά από το δικό μου): Οτιδήποτε δεν είσαι αναγκασμένος να κάνεις. Αυτό περιλαμβάνει μουσικές συμφωνίες, αρώματα, σπορ αυτοκίνητα, γκράφιτι, κέντημα, μνημεία, τατουάζ, αργκό, κινέζικα βάζα, σκίτσα, σκυλάκια κανίς, μηλόπιτες, νεκρή φύση, Second Life (βιντεοπαιχνίδι), διακοσμητικά κρεβατιού, περίεργα επαγγέλματα. Όλα αυτά που δεν είναι απαραίτητα με την έννοια ότι μπορούμε όλοι μας να επιβιώσουμε χωρίς αυτά, αλλά στην πραγματικότητα δεν μπορούμε. Όλοι ασχολούμαστε με αυτά
Ανδρέας Κατσικούδης
www.andreaskatsikoudis.com
________
Πηγές
- E.H. Gobrich, Το Χρονικό της Τέχνης, ΜΙΕΤ, 1998
- Hugh Honour, John Fleming, Ιστορία της Τέχνης, Υποδομή, 1998
- Φώτης Καγγελάρης, Homo Photographicus, Ψυχαναλυτικές και Φιλοσοφικές Διαστάσεις της Εικόνας, Ροπή, 2016
- Νίκος Δασκαλοθανάσης, Ο Καλλιτέχνης ως Ιστορικό Υποκείμενο από τον 19ο στον 21ο αιώνα, Άγρα, 2004
- Monroe C. Beardsley, Ιστορία των Αισθητικών Θεωριών, Νεφέλη, 1989
- Θεοδόσης Πελεγρίνης, Εισαγωγή στην Φιλοσοφία, Πεδίο, 2010
- Foster, Krauss, Bois, Buchloh, Η Τέχνη από το 1900, Επίκεντρο, 2007
- Ηρακλής Παπαϊωάννου, Η Φωτογραφία του Ελληνικού Τοπίου, Μεταξύ Μύθου και Ιδεολογίας, Άγρα, 2014
- Βασίλης Ραφαηλίδης, Το Βλέμμα του Ποιητή, Αιγόκερως, 1996
- Thomas Girst – Magnus Resch, 100 Secrets of the Art World, Koenig Books, 2016
- Arthur Danto, After the End of Art, Princeton University Press, 1998
- Arthur C. Danto, The End of Art: A Philosophical Defense, History of Theory, vol. 37, 1998
- George Dickie, Art and the Aesthetic, An Institutional Analysis, Cornell University Press, 1974
- Josh Jones, How the CIA Secretly Funded Abstract Expressionism During the Cold War, άρθρο στο openculture.com, 29-4-2013
- Colin Marshall, Brian Eno on Why Do We Make Art & What’s It Good For?, άρθρο στοopenculture.com, 24-12-2015
- Πώς η Τέχνη Έπλασε τον Κόσμο, ντοκιμαντέρ του BBC, παραγωγή του Mark Hedgecoe, 249 min, Καθημερινή, 2006
- Η δύναμη της τέχνης, ντοκιμαντέρ του BBC, παραγωγή της Clare Beavan, 469 min, Καθημερινή, 2006
- Κατερίνα Ζαχαροπούλου, Ρωτώντας…, Ινστιτούτο Σύγχρονης Ελληνικής Τέχνης, 2014
- Η εποχή των εικόνων, εκπομπή με παρουσίαση εκθέσεων, μουσείων τέχνης και καλλιτεχνών από όλο τον κόσμο στην ΕΡΤ, 2003- 2013 και από το 2019, επεισόδια στο ert.gr
