Η πρωτοτυπία στη φωτογραφία και τα πνευματικά δικαιώματα του φωτογράφου
Η πρωτοτυπία στη φωτογραφία
Ο νόμος που προστατεύει την πνευματική ιδιοκτησία είναι ο Ν 2121/1993.
Ο νόμος απαριθμεί ενδεικτικά κατηγορίες έργων που προστατεύονται από την πνευματική ιδιοκτησία και οι φωτογραφίες περιλαμβάνονται σε αυτές τις κατηγορίες έργων.
Η χρήση όμως του όρου «φωτογραφίες» και όχι «φωτογραφικά έργα» δηλώνει την πρόθεση του νομοθέτη να προστατευθεί κάθε φωτογραφία, ανεξαρτήτως του βαθμού πρωτοτυπίας που αυτή εμφανίζει, δεδομένου ότι η χρήση ενός τεχνικού μέσου για τη δημιουργία της περιορίζει σε ένα βαθμό τις εκφραστικές δυνατότητες του φωτογράφου. Προστατεύονται, επομένως, όχι μόνο οι καλλιτεχνικές φωτογραφίες, αλλά και οι «απλές» φωτογραφίες, ανεξάρτητα από την αξία ή τον προορισμό τους, αρκεί να εμφανίζουν πρωτοτυπία.
Η πρωτοτυπία των φωτογραφιών συνίσταται στο να αποτελούν «προσωπικό πνευματικό δημιούργημα του δημιουργού τους και να αντανακλούν την προσωπικότητά του με αποκλεισμό κάθε άλλου αυστηρότερου κριτηρίου. Συνεπώς, για τον έλεγχο της πρωτοτυπίας μίας φωτογραφίας εφαρμόζεται το αντικειμενικό κριτήριο της στατιστικής μοναδικότητας επιεικώς και όχι άλλα αισθητικά ή αξιολογικά κριτήρια.
Αρκεί, επομένως για να είναι πρωτότυπη μία φωτογραφία να μην είναι αντιγραφή και να προκύπτει ότι κάτω από τις ίδιες συνθήκες και στόχους κανένας άλλος δημιουργός, κατά λογική πιθανολόγηση, δεν θα ήταν σε θέση να δημιουργήσει τις ίδιες ακριβώς φωτογραφίες, σε κάθε λεπτομέρειά τους.
Irving Penn
Χαρακτηριστικά, ένας ορισμός της πρωτοτυπίας μίας φωτογραφίας επιχειρείται στην απόφαση του Μονομελούς Πρωτοδικείου Αθηνών 2122/2004, σύμφωνα με την οποία «πρωτότυπη φωτογραφία είναι εκείνο το έργο που προέρχεται από την δημιουργική ενέργεια, προσπάθεια και συμβολή του φυσικού προσώπου που βρίσκεται πίσω από αυτό (φωτογράφου) και αποτελεί εν τέλει τη δημιουργική έκφραση της προσωπικότητάς του». […]
Στοιχεία που αντανακλούν την προσωπικότητα του δημιουργού – φωτογράφου στο έργο και τού προσδίδουν πρωτοτυπία είναι η έμπνευση, η ευαισθησία, η διορατικότητα, η γνώση, η παρατήρηση, ο υπολογισμός, η εμπειρία του, καθώς επίσης και η αίσθηση, το ταλέντο, η σύγκριση, το μέτρο, ο στοχασμός και η τελική κρίση στη δημιουργική διαδικασία που επέφεραν το συγκεκριμένο αποτέλεσμα.*
__
*Όλγα Δ. Γαρουφαλιά
ΔΝ Δικηγόρος, Ειδική Επιστήμονας στο ΕΣΡ
(απόσπασμα από ειδικό σχόλιο στην παρουσιαζόμενη απόφαση, όπως δημοσιεύθηκε ολόκληρη στο περιοδικό ΔΙΤΕ 4/2020, εκδ. Νομική Βιβλιοθήκη)
Παρακάτω γίνεται μια παρουσίαση (ιστορικό και νομική σκέψη) της απόφασης ΤρΕφΘεσ 1412/2020,που θίγει το θέμα της πρωτοτυπίας της φωτογραφίας και των πνευματικών δικαιωμάτων του φωτογράφου επ’ αυτής.
ΤρΕφΘεσ 1412/2020
Ενάγων: Φωτογράφος επαγγελματίας
Εναγόμενοι: 1) εκδοτική εταιρία, 2) φιλόλογος, συγγραφέας, μεταφραστής
Μικρό ιστορικό
Ο ενάγων είναι επαγγελματίας φωτογράφος από το έτος 1988. Από πολλών ετών διατηρούσε προσωπική γνωριμία και φιλία με τον δεύτερο εναγόμενο, …, ο οποίος μέχρι το 2011, οπότε και συνταξιοδοτήθηκε, υπηρέτησε ως φιλόλογος καθηγητής στη Μέση Εκπαίδευση, ενώ παράλληλα είχε συνεχή, μακρόχρονη και έντονη δραστηριότητα ως συγγραφέας, μεταφραστής, μουσικός, στιχουργός και ερμηνευτής, είναι, δε, γνωστός στο χώρο των γραμμάτων και της τέχνης, τόσο στη Θεσσαλονίκη, όπου και κατοικεί, όσο και πανελληνίως. Η 1η εναγομένη είναι εκδοτική εταιρία, η οποία είχε αναλάβει την έκδοση των βιβλίων του. Στα πλαίσια της πολυετούς κοινωνικής σχέσης τους, ο ενάγων επισκέπτονταν συχνά την κατοικία του 2ου εναγομένου, … και τον ακολουθούσε σε συγκεντρώσεις του, τις οποίες διοργάνωνε ο τελευταίος στην κατοικία του επί της οδού … στη Θεσσαλονίκη, με καλεσμένους άλλους καλλιτέχνες, καθώς και σε διάφορες πολιτιστικές εκδηλώσεις στις οποίες αυτός συμμετείχε και φωτογράφιζε τον ίδιο, αλλά και τις εκδηλώσεις που αυτός διοργάνωνε. Στις 4.2.2008 ο ενάγων συνάντησε τυχαία τον 2ο εναγόμενο έξω από το κατάστημα υγειονομικού ενδιαφέροντος (καφενείο) με την επωνυμία «…», επί της οδού … στη Θεσσαλονίκη. Κατά τη συνάντηση αυτή ο ενάγων, ευαισθητοποιημένος ως φωτογράφος σε θέματα αισθητικής και εικόνας, εξέλαβε την αμφίεση και την όλη εικόνα του δευτέρου εναγομένου όλως ενδιαφέρουσα από αισθητική άποψη και προέβη με δική του πρωτοβουλία στη λήψη ορισμένων φωτογραφιών με την επαγγελματική του ψηφιακή μηχανή … με φακό …, μετά από προηγούμενη συναίνεση του καλλιτέχνη. Μία από αυτές εμφανίζει τον τελευταίο, με επίκεντρο το πρόσωπό του, να κρατά και να καπνίζει ένα τσιγάρο και να φορά ένα καπέλο, που φέρει χαρακτηριστικά στοιχεία ανατολίτικου πολιτισμού. Αμέσως μετά τη λήψη των φωτογραφιών αυτών και μετά από αίτημα του 2ου εναγόμενου, ο ενάγων μετέβη σε παρακείμενο κατάστημα – φωτογραφείο με την επωνυμία «…», που βρίσκεται στη γωνία των οδών … και … και προέβη στην πρόχειρη εκτύπωση ορισμένων από αυτές, μεταξύ των οποίων και της προαναφερθείσας και στη συνέχεια παρέδωσε στον εναγόμενο, όπως συνήθιζε να πράττει στα πλαίσια της φιλικής τους σχέσης, από ένα αντίτυπό τους. Το πρωτότυπο ψηφιακό φωτογραφικό αρχείο παρέμεινε στην κατοχή του ενάγοντος.
Από την άνοιξη του 2011 ο ενάγων διαπίστωσε ότι, επτά από τις φωτογραφίες που είχε παραδώσει στον δεύτερο εναγόμενο, δηλαδή πνευματικά του έργα, στις οποίες απεικονιζόταν ο δεύτερος εναγόμενος, χρησιμοποιήθηκαν και δη η μία εξ αυτών ποικιλοτρόπως και πολλαπλώς από τους εναγομένους στα πλαίσια της εκδοτικής δραστηριότητας της πρώτης εξ αυτών και μέσω του διαδικτυακού ιστοτόπου της, αλλά και σε αφίσα διαφημιστικής προβολής αυτής, χωρίς να έχει ληφθεί η εκ του νόμου απαραίτητη έγγραφη συναίνεσή του και χωρίς να του έχει καταβληθεί οποιαδήποτε αμοιβή. Δηλ.ο δεύτερος εναγόμενος είχε παραχωρήσει τη χρήση των φωτογραφιών (χωρίς τη συναίνεση του φωτογράφου – ενάγοντος) αυτών στην εκδοτική εταιρεία προκειμένου να προβληθεί το συγγραφικό του έργο σε εκδηλώσεις της εταιρίας.
Με βάση το ιστορικό αυτό και επικαλούμενος αδικοπρακτική συμπεριφορά των εναγομένων, ζήτησε μεταξύ αλλων δικαστικά: α) να αναγνωριστεί το πνευματικό του δικαίωμα επί των επίδικων φωτογραφιών, β) να υποχρεωθούν οι εναγόμενοι να του καταβάλουν αποζημίωση για την παράνομη χρήση , αλλά και επιπλέον αποζημίωση για την τεχνική/γραφιστική επεξεργασία τους και δημοσίευση τμημάτων του πρωτοτύπου, δηλαδή την παραμόρφωση του πνευματικού του έργου.
Νομική σκέψη Δικαστηρίου
(επιλεγμένα αποσπάσματα από τη νομική σκέψη της απόφασης)
Από τις διατάξεις των άρθρων 1, 2, 3 και 4 του Ν 2121/1993 «Πνευματική ιδιοκτησία, συγγενικά δικαιώματα και πολιτιστικά θέματα» συνάγεται ότι το έργο, ως πνευματικό δημιούργημα λόγου, τέχνης ή επιστήμης που εκφράζεται με οποιαδήποτε μορφή προσιτή στις αισθήσεις, προστατεύεται από την πνευματική ιδιοκτησία, εφόσον ανταποκρίνεται στις προϋποθέσεις της γενικής ρήτρας (άρθρο 2 § 1), δηλαδή εφόσον είναι πρωτότυπο. Η «πρωτοτυπία», η έννοια της οποίας δεν προσδιορίζεται γενικά από το νόμο είναι, κατά τη θεωρία της στατιστικής μοναδικότητας, που επικρατεί στη νομολογία, η κρίση ότι κάτω από παρόμοιες συνθήκες και με τους ίδιους στόχους, κανένας άλλος δημιουργός, κατά λογική πιθανολόγηση, δεν θα ήταν σε θέση να δημιουργήσει έργο όμοιο ή ότι παρουσιάζει μία ατομική ιδιομορφία ή ένα ελάχιστο όριο «δημιουργικού ύφους» έτσι ώστε να ξεχωρίζει και να διαφοροποιείται από τα έργα της καθημερινότητας ή από άλλα παρεμφερή γνωστά έργα εκφράζοντας ταυτόχρονα και κάτι από την μοναδικότητα της προσωπικότητας του δημιουργού. Η μοναδικότητα αυτή μπορεί να αναζητηθεί σε κάποιο από τα γνωρίσματα του έργου (στο θέμα, στην σύλληψη, στην κατάταξη, στη διατύπωση, σε κάποιες λεπτομέρειες) ανάλογα με το είδος και την φύση του. Δεν αρκεί όμως για να προσδώσει πρωτοτυπία σε ένα έργο, το απλό γεγονός ότι αυτό δεν είναι αντιγραφή (ακόμη και με κάποιες παραλλαγές) ενός άλλου, ούτε η πρωτοτυπία ταυτίζεται με τον κόπο, την επιμέλεια, την έκταση, τη χρησιμότητά του, τη δαπάνη ή τη χρονική διάρκεια που απαιτήθηκαν για την εκπόνησή του, αλλά θα πρέπει να παρουσιάζει ως σύνολο ή τμήμα του την απαιτούμενη πρωτοτυπία, δηλαδή να είναι στατιστικά μοναδικό. Ειδικότερα, πνευματικό δημιούργημα υπάρχει, όταν το αποτέλεσμα της ανθρώπινης δημιουργικότητας είναι και θεωρείται απόρροια του συγκεκριμένου ανθρώπου – δημιουργού. Αντίστροφα, το έργο αποτελεί μαρτυρία και αποτύπωση της δημιουργικότητας αυτής. Έτσι ο δημιουργός του, αποτυπώνεται και εκφράζεται σε αυτό ή μέσω αυτού. Ακόμη και ένα έργο, που απευθύνεται σε ικανοποίηση συναισθημάτων μέτριων είναι έργο πνευματικής ιδιοκτησίας, αφού σύμφωνα με το άρθρο 2 παρ. 4 Ν 2121/1993, η προστασία του νόμου είναι ανεξάρτητη από την αξία και τον προορισμό του έργου. Περαιτέρω, στο άρθρο 2 παρ. 1 του παραπάνω νόμου απαριθμούνται εκτενώς, ενδεικτικά, τα πνευματικά δημιουργήματα που, εφόσον είναι πρωτότυπα, θεωρούνται έργα και είναι αντικείμενα της πνευματικής ιδιοκτησίας. Η δε φωτογραφία αποτελεί πνευματικό έργο σύμφωνα με τη ρητή διατύπωση του Ν 2121/93 στο άρθρο 2. Σκόπιμα δε στο άρθρο αυτό χρησιμοποιείται ο όρος «φωτογραφίες» και όχι, «φωτογραφικά έργα», γιατί πρόθεση του νομοθέτη ήταν η προστασία κάθε φωτογραφίας. Η διάταξη αυτή δέχεται μεν την προϋπόθεση της «δημιουργίας», αλλά επιβάλλει ως μοναδικό κριτήριο της πρωτοτυπίας να είναι η φωτογραφία «προσωπικό πνευματικό δημιούργημα του δημιουργού της», δηλ. ουσιαστικά να μην είναι αντιγραφή, αποκλείοντας κάθε άλλο αυστηρότερο κριτήριο. Η πρωτοτυπία εντοπίζεται στην επιλογή ή σκηνοθεσία θεμάτων ή αντικειμένου, την επιλογή του τόπου και χρόνου, τη γωνία φωτογράφησης, το φωτισμό, τη σχέση φωτογραφιζόμενου αντικειμένου με τον περιβάλλοντα χώρο, τις αντιθέσεις χρωμάτων αλλά και την ενδεχόμενη επεξεργασία της φωτογραφίας. Η «πρωτοτυπία», η έννοια της οποίας δεν προσδιορίζεται γενικά από τον νόμο, είναι, κατά τη θεωρία της στατιστικής μοναδικότητας που επικρατεί στη νομολογία, η κρίση ότι κάτω από παρόμοιες συνθήκες και με τους ίδιους στόχους κανένας άλλος δημιουργός, κατά λογική πιθανολόγηση, δεν θα ήταν σε θέση να δημιουργήσει έργο όμοιο ή ότι παρουσιάζει μία ατομική ιδιομορφία ή ένα ελάχιστο όριο «δημιουργικού ύψους», έτσι ώστε να ξεχωρίζει και να διαφοροποιείται από τα έργα της καθημερινότητας ή από άλλα παρεμφερή γνωστά έργα. Η πρωτοτυπία στη φωτογραφία εντοπίζεται στην επιλογή ή σκηνοθεσία θεμάτων ή αντικειμένου, την επιλογή του τόπου και χρόνου, τη γωνία φωτογράφησης, τον φωτισμό, τη σχέση φωτογραφιζομένου αντικειμένου με τον περιβάλλοντα χώρο, τις αντιθέσεις χρωμάτων, αλλά και την ενδεχόμενη επεξεργασία της φωτογραφίας. […] Προκειμένου οι φωτογραφίες να καταστούν πνευματικό δημιούργημα και να τύχουν της ανάλογης έννομης προστασίας, κατά τις διατάξεις του Ν 2121/1993, θα πρέπει να διακρίνονται για την ιδιαιτερότητα της δημιουργικής διαδικασίας, (επιλογή υλικού, ρύθμιση για τη σχηματοποίηση της δημιουργικής ιδέας και διευθέτηση των μερών εργασίας του φωτογράφου) και όχι με κριτήριο την αισθητική αξιολόγηση, καταφεύγοντας σε αισθητικά και καλλιτεχνικά κριτήρια.
Από την επισκόπηση των επίδικων φωτογραφιών εκτιμάται, ότι ξεφεύγουν από το χαρακτήρα των κοινων φωτογραφιών και ότι κάτω από τις ίδιες ακριβώς συνθήκες και με τους ίδιους στόχους, κανένας άλλος δημιουργός, κατά λογική πιθανολόγηση, δεν θα ήταν σε θέση να δημιουργήσει όμοιο έργο, το οποίο δεν εξαντλείται στην υλική αποτύπωση του εικονιζομένου, αλλά εκφράζει και δημιουργικό ύφος, έτσι ώστε να ξεχωρίζει και να διαφοροποιείται από τα έργα της καθημερινότητας, εκφράζοντας και κάτι από τη μοναδικότητα της προσωπικότητας του ενάγοντος, δηλαδή την αίσθηση, το ταλέντο, την παρατήρηση, τον υπολογισμό και την εμπειρία του στη δημιουργική διαδικασία που επέφερε το συγκεκριμένο αποτέλεσμα. Ενέχει δηλαδή μοναδικότητα στο θέμα, στη σύλληψη, στις γωνίες, στην εκμετάλλευση του φυσικού φωτισμού, στις λεπτομέρειες της απόδοσης της εικόνας.
Σύμφωνα με το άρθρο 17 του Ν 2121/1993, η μεταβίβαση της κυριότητας του υλικού φορέα όπου έχει ενσωματωθεί το έργο, δεν επιφέρει μεταβίβαση του δικαιώματος πνευματικής ιδιοκτησίας και δεν παρέχει στο νέο κτήτορα εξουσίες εκμετάλλευσης του έργου, εκτός αν εγγράφως έχει συμφωνηθεί το αντίθετο με τον αρχικό δικαιούχο του περιουσιακού δικαιώματος. Στην προκειμένη περίπτωση, το γεγονός ότι ο ενάγων παραχώρησε στον 2° εναγόμενο τα αντίτυπα των φωτογραφιών και ότι δεν απαίτησε αμοιβή για την εν λόγω φωτογραφία, δεν συνεπάγεται ότι παρείχε την άδεια, ή συναίνεσή του για περαιτέρω με οποιοδήποτε τρόπο χρήση της, γεγονός το οποίο από κανένα αποδεικτικό στοιχείο δεν αποδείχτηκε, ενώ, ούτε οι εναγόμενοι εφεσίβλητοι επικαλούνται έγγραφη συμφωνία, ή ρητή συναίνεση του ενάγοντος για περαιτέρω χρήση της.
Frank Horvat
