Η φωτογραφία και η αλήθεια!

Guest Editor 10 Απρ 2020 Photoθέσεις

Γράφει ο Ανδρέας Κατσικούδης

“Η πιο σημαντική πολιτική απόφαση που μπορεί να πάρει κάποιος είναι που θα στρέψει τα μάτια του κόσμου. Με άλλα λόγια, αυτά που δείχνεις στους ανθρώπους κάθε μέρα είναι πολιτική” –

Βιμ Βέντερς

Μεγάλο θέμα για συζήτηση που θα δώσει όμως εργαλεία στους φωτογράφους για να προσεγγίσουν είτε τη φωτογραφία ντοκουμέντο είτε τη σκηνοθετημένη φωτογραφία. Αμφισβητώντας την αυταπόδεικτη, για τους περισσότερους ανθρώπους, σχέση της φωτογραφίας με την “αλήθεια”, δείχνει πολλά για την τέχνη αυτή. Δυνατότητες, όρια, κινδύνους, τεχνικές, μέσα.

Εδώ και δεκάδες χρόνια οι πολιτικοί, οι δημοσιογράφοι και οι ίδιοι οι φωτογράφοι έχουν πει απίστευτα ψέματα μέσα από φωτογραφίες (και την κινούμενη εικόνα – βίντεο, κινηματογράφο). Θα δούμε μερικά παραδείγματα παρακάτω.

H Susan Sontag στο διάσημο βιβλίο της “Περί Φωτογραφίας” (On Photography) που έγραψε όταν η χώρα της πολεμούσε στο Βιετνάμ, αντιμετωπίζει με επιφύλαξη τη φωτογραφία, έχοντας στο μυαλό της το πώς χρησιμοποιείται από τα Μέσα. Μάλιστα επισημαίνει πώς συνηθίζει κάποιος στη βία μέσα από τις φωτογραφίες και τελικά αδρανοποιείται ως άτομο.

Ο Guy Debord στο επιδραστικό του βιβλίο του “Η Κοινωνία του Θεάματος” αναφέρεται στην υποκατάσταση της πραγματικότητας από την εικόνα. Η εικόνα είναι η νέα πραγματικότητα και είναι πιο πραγματική από την ίδια την πραγματικότητα!

O Andy Grundberg υποστηρίζει ότι η φωτογραφία τύπου National Geographic έχει συγκεκριμένη αισθητική και ιδεολογία και σίγουρα δεν είναι αμερόληπτη μαρτυρία όπως παριστάνει.

Για να πλαστογραφήσεις μια φωτογραφία, το μόνο που έχεις να κάνεις είναι να αλλάξεις τη λεζάντα –

Έρολ Μόρις

Μια φωτογραφία σημαίνει 1.000 λέξεις, λέει κάποιο ρητό. Πολλοί όμως θεωρητικοί, αλλά και φωτογράφοι ισχυρίζονται ότι μια φωτογραφία χωρίς λεζάντα (χωρίς κείμενο να την εξηγεί) δεν λέει τίποτα, δεν μπορούμε να καταλάβουμε καν τι αναπαριστά (ή υποτίθεται ότι αναπαριστά).

Ο γνωστός φωτογράφος Stephen Dupont παραδέχεται ότι έχει συγκεκριμένους ακτιβίστικους στόχους στη δουλειά του και ασχολείται με θέματα που σημαίνουν κάτι για αυτόν (“Αν δεν είμαι παθιασμένος με μια ιστορία δεν φέρνω καλές φωτογραφίες”) και ο βραβευμένος για τα κοινωνικά ντοκουμέντα του Stephen Shames αναφέρει ότι αν και προσπαθεί να είναι τίμιος, η δουλειά του είναι υποκειμενική – δεν μπορεί να είναι αντικειμενική. Αυτά είναι λόγια από ακτιβιστές φωτογράφους που προσπαθούν να είναι όσο πιο κοντά στην πραγματικότητα γίνεται και στην ουσία να φέρουν αλήθειες μπροστά μας που συνήθως δεν φέρνουν τα μεγάλα ΜΜΕ.

Brian Walski

Η Michele Bogre αναφέρει ότι η φωτογραφία ντοκουμέντου είναι δύσκολο να οριστεί στον 21ο αιώνα. Είναι συγχρόνως διαδικασία και αισθητική που αφορά ένα μεγάλο κομμάτι της φωτογραφίας, από τις παραδοσιακές σε στιλ φωτορεπορτάζ, μέχρι τις κατασκευασμένες φωτογραφίες στιλ ντοκουμέντου που εμφανίζονται στους τοίχους των γκαλερί

Έτσι η straight (άμεση) φωτογραφία του ρεπορτάζ και του ντοκουμέντου έχει από πίσω της μια ιστορία, συγκεκριμένες πρακτικές και παραδοχές που της εξασφαλίζει ένα κύρος και μια αξιοπιστία και σαν κανόνας δεν περιέχει κατασκευασμένες (σκηνοθετημένες) ή χειραγωγημένες και πλαστές εικόνες. Αλλά αυτό δεν σημαίνει ότι είναι μια αδιαμεσολάβητη φωτογραφία. Υπάρχουν οι προθέσεις του φωτογράφου, η αισθητική του, άπειρες επιλογές που κάνει σε καθημερινή βάση και τελικά αυτό που φτάνει σε εμάς έχει περάσει μέσα από συγκεκριμένα κανάλια ενημέρωσης και προβολής που έχουν τα δικά τους συμφέροντά και τους επιμελητές τους που επιλέγουν τι θα δούμε και πότε. Και μην ξεχνάμε ότι τα κυρίαρχα ΜΜΕ ανήκουν σε ιδιαίτερα ισχυρούς ανθρώπους.

Φωτογραφία είναι η ψευδαίσθηση μιας ακριβούς περιγραφής χρόνου και τόπου –

Garry Winogrand

Οι πρώτες ερωτήσεις λοιπόν που πρέπει κάποιος να κάνει απέναντι σε μια φωτογραφία που του παρουσιάζεται ως ντοκουμέντο είναι πού τραβήχτηκε και πότε. Στη συνέχεια μας ενδιαφέρει ο φωτογράφος, το φωτογραφικό πρακτορείο, αλλά επειδή λίγα ξέρουμε για αυτά, μας ενδιαφέρει περισσότερο ίσως το μέσο που την παρουσιάζει. Η εφημερίδα, το τηλεοπτικό κανάλι κλπ. Τι ρόλο παίζουν, τι συμφέροντα εξυπηρετούν, ποιο είναι το κοινό στο οποίο απευθύνονται, πόσο η εμπειρία μας λέει ότι μπορούμε να τα εμπιστευτούμε. Όταν το BBC ή το CNN παρουσιάζουν εικόνες – ψέματα, fake news, (κάποτε χωρίς να το θέλουν κι όταν αποδειχτεί αυτό απολύουν τους υπεύθυνους), τότε καταλαβαίνουμε ότι δεν μπορούμε άκριτα να εμπιστευόμαστε τις φωτογραφίες ως ντοκουμέντα (αντίστοιχα το βίντεο).

Κάθε εικόνα εμπεριέχει ένα τρόπο για να την δεις. Ακόμη και η φωτογραφία –

John Berger

Υπάρχουν πολλοί τρόποι για να αλλάξει ο φωτογράφος την “πραγματικότητα”. Επηρεάζεται από το πόσο κοντά είναι στο θέμα, το φακό που θα χρησιμοποιήσει, στο πού θα εστιάσει, τι θα αφήσει έξω από το κάδρο του, πότε θα κάνει το κλικ του, ποια η επεξεργασία της, πόσες άλλες άφησε έξω για να δείξει αυτή, αλλά ίσως το πιο σημαντικό: ποια είναι η λεζάντα της φωτογραφίας, το υπόλοιπο κείμενο στο άρθρο, η στόχευση του μέσου με το συγκεκριμένο άρθρο. Με λίγα λόγια το συγκείμενό της, το πλαίσιο παρουσίασης.

Και μην ξεχνάμε ποτέ ότι η φωτογραφία προσπαθεί με μια στατική εικόνα σε δυο διαστάσεις να αναπαραστήσει έναν τρισδιάστατο κόσμο, με ήχους, μυρωδιές και κίνηση.

Η φωτογραφία λοιπόν χωρίς λεζάντα δεν μπορεί να πει τίποτα! Τα λόγια από κάτω τής δίνουν νόημα και ερμηνεία. Χωρίς αυτά δεν ξέρεις αν αυτό που βλέπει είναι πόλεμος ή άσκηση, ταινία ή κάποιο τυχαίο στιγμιότυπο, πού τραβήχτηκε, πότε, για ποιο λόγο, από ποιους.

Robert Capa

“Αν οι φωτογραφίες σας δεν είναι καλές τότε δεν ήσασταν αρκετά κοντά στο γεγονός”, Robert Capa – (κορυφαίος πολεμικός ανταποκριτής, πρόσφατα βγήκε όμως ένα μεγάλο ψέμα που είπε για φωτογραφίες που δεν έφερε ποτέ από την απόβαση της Νορμανδίας – φτιάχτηκε ένας σχετικός μύθος από συνεργάτες του και το ίδρυμα που έχει το όνομά του).

While photographs may not lie, liars may photograph –

Lewis Hine

Κι όλα αυτά είναι τόσο παλιά όσο σχεδόν και η ιστορία της. Απλά στον 21ο αιώνα με τις απίστευτες δυνατότητες ψηφιακής επεξεργασίας που έχουμε μπορούμε απλά να παραγγείλουμε τις φωτογραφίες που επιθυμούμε, για να αποδείξουμε ότι θέλουμε.

Ο Στάλιν αφού σκότωνε ή εξόριζε παλιούς του συνεργάτες, ζητούσε από το φωτογραφικό του τμήμα να ξανατυπώνει παλιές φωτογραφίες χωρίς αυτούς στο κάδρο και με αυτό τον τρόπο προσπαθούσε να ξαναγράψει την ιστορία.

Ο Nikolai Yezhov εκτελέστηκε το 1940 και μετά σβήστηκε κι από τις φωτογραφίες

Το 1936 ο Αμερικάνος φωτογράφος Arthur Rothstein φωτογράφισε ένα κρανίο ταύρου στη γη που είχε ξεπλυθεί στον ήλιο. Πρόθεσή του ήταν να δείξει το πλήγμα στη γεωργία από την ξηρασία. Δυο φωτογραφίες τράβηξε και η μία έγινε διάσημη: έδειχνε το κρανίο πάνω σε ξερή, κομμένη κομμάτια γη από τη λειψυδρία. Η δεύτερη όμως δείχνει αυτό το κρανίο να βρίσκεται σε μια λουρίδα γρασιδιού! Ο φωτογράφος παραδέχτηκε ότι μετακίνησε το κρανίο λίγα μέτρα πιο πέρα για να έχει πιο δραματικό αποτέλεσμα. Όταν ανακαλύφτηκε η δεύτερη φωτογραφία έγινε μεγάλο πολιτικό ζήτημα στις ΗΠΑ και το κόμμα των Ρεπουμπλικάνων έβγαλε ανακοίνωση που ζητούσε από τους φωτογράφους να σεβαστούν το κοινό με μια αντικειμενική, αδιαμεσολάβητη ματιά.

Τίποτα δεν είναι αληθινό, όλα επιτρέπονται –

Hassan I Sabbah

Πριν κάποια χρόνια ένας φωτορεπόρτερ του BBC πιάστηκε από κατοίκους της Νάπολης, ξημερώματα να σκορπίζει σύριγγες δίπλα σε ένα παγκάκι για να φωτογραφίσει το πρόβλημα ναρκωτικών της πόλης (ναι, έφαγε πολύ ξύλο).

Ο διάσημος κορμοράνος! Ένα πουλί μέσα στα λάδια που συγκίνησε πολύ κόσμο και έδωσε έτσι ένα ακόμη επιχείρημα κατά του Σαντάμ και υπέρ της αμερικάνικης επέμβασης στο Ιράκ. Φωτογραφία που αναπαρήγαγαν όλα τα διεθνή μέσα για να αποδειχτεί αργότερα ότι είχε τραβηχτεί στις βόρειες θάλασσες μετά από ένα ναυάγιο νορβηγικού τάνκερ.

Εάν ρίξουμε μια σύντομη ματιά στην ιστορία της φωτογραφίας, θα δούμε ότι η φωτογραφία δεν απεικόνισε ποτέ την πραγματικότητα ή εάν το έκανε, ήταν για να δείξει κάτι άλλο

Φώτης Καγγελάρης

Απολύθηκε επίσης φωτορεπόρτερ που αύξησε το κοντράστ στο καπνό που έδειχνε η φωτογραφία, άλλος γιατί ένωσε δυο φωτογραφίες σε μία (για λόγους αισθητικής είπε) και υπάρχουν πολλά ανάλογα παραδείγματα. Εδώ να προσθέσουμε ότι αν και κάποιοι φωτορεπόρτερ παίζουν με το καλλιτεχνικό ντοκουμέντο που μπαίνει σε γκαλερί σαν έργο τέχνης, όταν κάνουν ρεπορτάζ (κι όχι τέχνη) έχουν απαραβίαστους κανόνες δεοντολογίας (δεν μπορούν για παράδειγμα να επεξεργαστούν όπως θέλουν τη φωτογραφίας τους).

Αν θέλετε να το δούμε λίγο πιο βαθιά το θέμα: όχι μόνο αυτό που κατανοούμε, αλλά κι αυτό ακόμη που βλέπουμε είναι αποτέλεσμα πολιτισμού, παιδείας και προσωπικών προτιμήσεων. Αυτό που βλέπουμε! Δηλαδή μπορεί να συμβεί κάτι μπροστά μας και να μην το προσέξουμε καν ή να δούμε κάτι άλλο. Κλασικό παράδειγμα: το πείραμα ενός αμερικάνικου πανεπιστημίου τη δεκαετία του ΄80 που έδειχνε φωτογραφίες σε φοιτητές και μετά από λίγο τους ζητούσε να πουν τι είδαν. Στη φωτογραφία που έδειχνε ένα λευκό άντρα να γυαλίζει τα παπούτσια του μαύρου σχεδόν όλοι είδαν το αντίθετο να συμβαίνει.

Κι αν λοιπόν άλλα βλέπει ο καθένας μας κι άλλα ακούει (δεν συζητάμε τώρα καν τι καταλαβαίνει ή τι μπορεί μελλοντικά να καταλάβει) για ποια φωτογραφία-αλήθεια μπορούμε να μιλήσουμε;

Και όταν οι περισσότερες εικόνες μας έρχονται πια μέσα από τα κοινωνικά δίκτυα και διάφορες ιστοσελίδες αμφίβολης αξίας και οι έρευνες ανεβάζουν τα ψέματά τους (fake news) στο 70-80 % τότε θέλει ακόμη πιο μεγάλη προσοχή το τι θα πιστέψουμε.

Ο Μarmaduke Arundel Wetherell δημοσιεύει στη εφημερίδα Daily Mail 1934 την φωτογραφία αυτή. Χρησιμοποίησε τη βοήθεια ενός φίλου του που έφτιαξε ένα δεινόσαυρο υπό κλίμακα και τον τοποθέτησε πάνω σε ένα αυτοσχέδιο υποβρύχιο. Μα το έγραψε και η εφημερίδα! Σίγουρα θα είναι αληθινό, έτσι δεν είναι…

Αν η φωτογραφική διαδικασία τελικά έχασε την αξιοπιστία της, πρέπει να το καταλογίσουμε σε μεγάλο βαθμό στις φωτογραφικές απάτες – ποιότητας όμως – ιπταμένων αντικειμένων αγνώστου ταυτότητας (αλλά και φαντασμάτων, αγίων και τεράτων) τα οποία δεν είχε κανένας δει – κάτι, κατά τα άλλα, αξιέπαινο –

Θανάσης Μουτσόπουλος

Ίσως όμως το πιο σημαντικό σε αυτό το θέμα να είναι ότι βλέπουμε μόνο αυτά που έχουμε μάθει να βλέπουμε. Η όλη μας εκπαίδευση και η κουλτούρα του τόπου που ζούμε, οι ομάδες που είμαστε μέλη, η θρησκεία που έχουμε και διάφοροι άλλοι κυρίως πολιτιστικοί λόγοι και ύστερα προσωπικοί, μας τοποθετούν ένα φίλτρο στα μάτια μας. Αν κάτι δεν έχουμε μάθει να το βλέπουμε (να το κατανοούμε), απλά δεν το βλέπουμε. Έχουν γίνει διάφορα πειράματα, όπως αναφέραμε και πιο πριν, από ψυχολόγους που το αποδεικνύουν αυτό.

Σημειώσεις (συμπληρωματικό υλικό)

“Στην πραγματικότητα (η φωτογραφία) συχνά είναι πιο αποτελεσματική από ότι θα μπορούσε να είναι η πραγματικότητα, γιατί στην εικόνα ότι είναι ελάσσονος σημασίας ή ανταγωνιστικό έχει περιοριστεί.” Από τη Michelle Bogre, Photography as Activism, Focal Press 2012, σ. 31

Οι ομίχλες του Λονδίνου δεν υπήρχαν, μέχρι που τις ανακάλυψε η τέχνη – Όσκαρ Ουάιλντ .

Η χώρα του Marlboro και η χλιαρή άγρια Δύση: “Οι φωτογραφίες τοπίου δεν είναι νωχελικές, αθώες απεικονίσεις, άλλα άμεσοι ή έμμεσοι φορείς ιδεολογίας”. Σημ: Να συμπληρώσω κάτι σχετικό: Το National Geographic ζητάει τα RAW αρχεία των φωτογράφων γιατί το έχουν κοροϊδέψει κάποιες φορές.

Η Charis Wilson μιλάει για τη σχέση των φωτογραφιών του μεγάλου αμερικανού φωτογράφου Edward Weston (από το βιβλίο του Κωστή Αντωνιάδη “Λανθάνουσα Εικόνα”): Όταν τον πρωτογνώρισα, δεν μπορούσα να αναγνωρίσω τα πρότυπα των φωτογραφιών του… Οι δραματικοί σχηματισμοί βράχων στο Point Lobos έμοιαζαν με αδιάφορες πέτρες, και μάλιστα ο ίδιος ο Edward δυσκολευόταν να εντοπίσει τα θέματα που είχε φωτογραφίσει. Άνθρωποι που έμοιαζαν εξαιρετικά όμορφοι στα πορτρέτα που τους έκανε, όταν τους συναντούσα μου φαινόντουσαν τελείως αδιάφοροι. Πίστευα πως είχα σχέσεις μ΄ ένα θαυματοποιό.

Susan Sontag, Περί Φωτογραφίας, σελ. 32: Κάθε φωτογραφία έχει πολλαπλά νοήματα. …Η έσχατη σοφία της φωτογραφικής εικόνας θα ήταν να πει: “Εδώ είναι η επιφάνεια. Σκέψου τώρα – ή, καλύτερα, νιώσε, προσπάθησε να διαισθανθείς – τι βρίσκεται πέρα απ΄ αυτήν, πώς πρέπει να είναι η πραγματικότητα αν φαίνεται έτσι.” Οι φωτογραφίες, που δεν μπορούν από μόνες τους να εξηγήσουν τίποτα, είναι ανεξάντλητες προσκλήσεις προς την επαγωγή, το συλλογισμό και τη φαντασίωση.

Umberto Eco, Η σημειολογία της καθημερινής ζωής, σ. 55: Υπάρχουνε φωτομοντάζ που αποτελούνε την πιο παράνομη πλαστογράφηση, αλλά υπάρχει και η σελιδοποίηση των εφημερίδων, που θεωρείται νόμιμη και λέει πολλά χωρίς να γράφει. Και σ. 57- 58: Χρειάζεται επομένως να πούμε ίσως ότι, για να πετύχουμε κάποια ελευθερία κρίσης γύρω από την πληροφόρηση, δεν πρέπει να πιστεύουμε τις εικόνες; Όπως και να ‘χει το πράγμα πρέπει να πούμε ότι απαιτείται μια κριτική (και όχι μαγική) εξάσκηση στο “διάβασμα” των εικόνων.

Walter Benjamin, Δοκίμια για την Τέχνη: Με τις εικονογραφημένες εφημερίδες γίνεται για πρώτη φορά απαραίτητη η λεζάντα. Και είναι φανερό πως η λεζάντα έχει έναν ολότελα διαφορετικό χαρακτήρα απ΄ τον τίτλο ενός πίνακα..

Η αλήθεια; Οι θετικές επιστήμες δεν δέχονται καν ότι μεταφέρουν κάποια απόλυτη αλήθεια και είναι έτοιμες να αναθεωρήσουν ότι χρειάζεται ανάλογα με τις νέες επιστημονικές ανακαλύψεις. Πολύ περισσότερο βέβαια οι επιστήμες του ανθρώπου – Θεοδόσης Πελεγρίνης, Εισαγωγή στην Φιλοσοφία, σ. 238: Σε αντίθεση προς τον ψευδοεπιστήμονα που πιστεύει στην ύπαρξη της απόλυτης γνώσης, ο επιστήμων θεωρεί ότι η πορεία προς την γνώση είναι συνεχής και ατελεύτητη, αφού η απόκτησή της σηματοδοτείται διαρκώς από τη δυνατότητα της διάψευσης της, από το ενδεχόμενο της αναίρεσης της αλήθειας.

Πηγές

- - Photo Contest Code of Ethics: Οι κανόνες για να συμμετέχει κάποιος φωτογράφος στο διαγωνισμό του World Press Photo Foundation.
  - Σούζαν Σόντακ, Περί Φωτογραφίας
  - Γκιζέλ Φρόιντ, Κοινωνία και Φωτογραφία
  - Γκι Ντεμπόρ, Η Κοινωνία του Θεάματος
  - Ηρακλής Παπαϊωάννου, Η χώρα του Marlboro και η χλιαρή άγρια Δύση. Με αφορμή μια διαφημιστική εκστρατεία βλέπουμε πώς η φωτογραφία κατασκευάζει μύθους που γίνονται για τους περισσότερους η πραγματικότητα.
  - Θανάσης Μουτσόπουλος, Μυστήρια και Θαύματα. Πολλά παραδείγματα για τη φωτογραφία που θέλει να ξεφύγει από την αναπαράσταση. Κάποιες φορές για καλλιτεχνικούς λόγους, κάποιες άλλες ως προσπάθεια απατεώνων να μας πουλήσουν τέρατα, UFO, αγίους, φαντάσματα.
  - Liz Wells, Photography, A Critical Introduction. Όλες οι σύγχρονες θεωρίες που αφορούν τη φωτογραφία και τα είδη της. Επίσης μελέτες παραδειγμάτων (όπως η φωτογραφία “Μητέρα Μετανάστρια” της Dorothea Lange) που δείχνουν ότι μια φωτογραφία είναι πολλά περισσότερα από τα άτομα και τις συνθήκες που φαινομενικά αναπαριστά.
  - Κωστής Αντωνιάδης, Λανθάνουσα Εικόνα. Εισαγωγή στη σημειολογία της φωτογραφίας. Οι περιορισμοί και οι δυνατότητες της. Το φλερτ της με την πραγματικότητα και πόσο εύκολα κρύβει το πρόγραμμά της (τις συμβάσεις της που είναι πολλές).
  - Φώτης Καγγελάρης, Homo Photographicus, Ψυχαναλυτικές και Φιλοσοφικές Διαστάσεις της Εικόνας. Πολύπλευρο σφυροκόπημα της εικόνας-φωτογραφίας όσο αφορά την αυτονομία της από αυτόν που την βλέπει και όσο αφορά τη σχέση της με την πραγματικότητα.
  - Umberto Eco, Η σημειολογία της καθημερινής ζωής. Κριτική της αμορφωσιάς και της ανοησίας των πολλών. Επίσης παραδείγματα χειραγώγησής τους με τη βοήθεια της φωτογραφίας από τα ΜΜΕ.
  - Margaret Livingstone, Όραση και Τέχνη. Βλέπουμε άπειρα χρώματα με τεράστιες αποκλίσεις φωτεινότητας και έχουμε πέντε διαφορετικούς τρόπους ώστε ο εγκέφαλός μας να διαβάζει τρισδιάστατα τον κόσμο. Δεν μπορούν αυτά να αποτυπωθούν σε καμία εικόνα.
  - John Berger, Ways of Seeing, BBC and Penguin Books. Η σειρά ντοκιμαντέρ που έγινε και βιβλίο (έχει εξαντληθεί, ψάξτε τα σχετικά βίντεο στο YouTube)
  - Πηνελόπη Πετσίνη, Φωτογραφία: Από την αισθητική στην ιδεολογική ανάγνωση, Φωτογραφία, τεύχος 1, 2000
- - Δείτε τα βίντεο από το mooc (δωρεάν διαδικτυακό σεμινάριο) του London University “The Camera Never Lies”.
  - Δείτε κι άλλα παραδείγματα (εκτός του κορμοράνου) πλαστών φωτογραφιών που χρησιμοποιήθηκαν για τον Α΄ Πόλεμο του Κόλπου (1991) στη σελίδα Μηχανή του Χρόνου.
  - Δείτε επίσης το πείραμα με το γορίλα! Και διαβάστε στο antikleidi.com για την “αντιληπτική τύφλωση”.