Νταλί, μια ζωή σουρεαλιστική σαν την τέχνη του
Γράφει ο Ανδρέας Κατσικούδης,
φωτογράφος, σκηνοθέτης, δάσκαλος φωτογραφίας
Ας ξεκινήσουμε με μια μικρή εισαγωγή για το σουρεαλισμό. Το κίνημα που σημαίνει “πάνω από την πραγματικότητα” ξεκίνησε να ανθίζει στο Παρίσι της δεκαετίας του ’20 γύρω από τον πυρήνα του ποιητή Αντρέ Μπρετόν. Ο Μπρετόν θεωρούσε ως πρόδρομους του σουρεαλισμού τους Φρόιντ, Τρότσκι και Κόμη ντε Λωτρεαμόν (ποιητής του 19ου αιώνα, γνωστός για «Άσματα του Μαλτοντόρ»).
Καλλιτέχνες από διάφορες χώρες κι από διαφορετικές τέχνες αποφάσισαν να αλλάξουν τον κόσμο μέσα από την τέχνη, κρατώντας την κριτική του Dada (θα μιλήσουμε άλλη φορά για αυτό το κίνημα) απέναντι στις αστικές αξίες, αλλά όχι τον μηδενισμό του και την άρνησή του στην τέχνη και στην αισθητική.
Η αισθητική τους όμως υπαγορεύεται από τις θεωρίες τους. Η καθιερωμένη, συμβατική αισθητική είναι εχθρός τους γιατί εκφράζει έναν πολιτισμό ψέματος και υποκρισίας. Συχνά έκαναν παρωδίες και οργάνωναν “περίεργες” εκθέσεις. Ο σουρεαλισμός προσπαθεί να έχει αισθητική, αλλά τα πρότυπα ομορφιάς του δεν είναι αυτά που έχει συνηθίσει η κοινωνία. Επίσης δεν έχει συγκεκριμένη αισθητική, δεν ακολουθεί κάποια τεχνοτροπία, αλλά ο κάθε καλλιτέχνης έχει το δικό του ύφος. Όπως είπε κάποτε ο Μπρετόν δεν ενδιαφέρει τον σουρεαλιστή ο τρόπος με τον οποίο φτιάχνεται ένας πίνακας, αλλά η ψυχική πραγματικότητα που αυτός εκφράζει.
Marcel Duchamp – Ready made
Τα έτοιμα αντικείμενα, τα ready-mades (που ξεκίνησε ο Ντισάν συνδυάζοντας αντικείμενα που έβρισκε και τα παρουσίαζε ως έργο τέχνης), δίνουν τη σκυτάλη στο σουρεαλιστικό αντικείμενο. Οι σουρεαλιστές κάνουν βόλτες στα παλιατζίδικα και ψάχνουν για πράγματα που εκφράζουν το κίνημα (περίεργα αντικείμενα, μάσκες, κλπ). Επίσης άλλοι δημιουργούν προσεκτικά τα αντικείμενα – έργα τέχνης τους στη λογική του ready made, όπως ο Νταλί (τηλέφωνο με αστακό για ακουστικό), η Μ. Όπενχάιμ (γούνινο φλιτζάνι και κουταλάκι τσαγιού) ή ο Μαν Ρέι (σίδερο για ρούχα με καρφιά)
Méret Oppenheim
Ήταν μια εποχή που μαζευόμαστε τα βράδια σαν τους κυνηγούς που μετά από μια ολόκληρη μέρα στο δάσος κάνουν τον απολογισμό της μέρας: πόσα τέρατα φτιάξαμε, πόσα εξωτικά φυτά, πόσες εικόνες πιάσαμε…
Λ. Αραγκόν
Ο σουρεαλιστής καλλιτέχνης ζει στην καθημερινότητά του ότι πρεσβεύει το κίνημα, δεν κάνει απλά τέχνη για την τέχνη. Χαρακτηριστική είναι η επίδραση στο Μπρετόν και στην ομάδα του που είχε ο Άρθουρ Κραβάν, ένας τυχοδιώκτης που μετουσίωσε τη ζωή του σε έργο τέχνης.
Lobster Telephone 1936 Salvador Dali
O καλλιτέχνης που συνδύαζε όλες σχεδόν τις σουρεαλιστικές προδιαγραφές ήταν ένας: ο Σαλβαντόρ Νταλί. Αυτό που δεν είχε και ενόχλησε την ομάδα του Μπρετόν σε σημείο να τον αποκηρύξει και να τον καταδικάσει ήταν το ενδιαφέρον για την πολιτική – μάλιστα είχε μια ροπή προς τον καθολικισμό και το συντηρητισμό. Οι σουρεαλιστές ήθελαν να αλλάξουν τον κόσμο μέσα από την τέχνη, ενώ αυτός έβλεπε την τέχνη σαν αυτοσκοπό και το σουρεαλισμό σαν την αισθητική που τον εκφράζει. Αυτό σε συνδυασμό με το πάθος με το οποίο κυνηγούσε την αναγνώριση και τα χρήματα (ο Μπρετόν τον ονόμασε Avida Dollars, αναγραμματισμός του ονόματος του) τον έκαναν το μαύρο πρόβατο του σουρεαλισμού.
USA. New York City. 1951. Salvador DALI. “In Voluptate Mors.”
Ο Νταλί όμως ήταν σουρεαλιστής πριν καν ανακαλύψει τον σουρεαλισμό λόγω ιδιοσυγκρασίας. Όταν γνώρισε τους σουρεαλιστές στο Παρίσι η δουλειά του πήγε σε άλλο επίπεδο, ενώ η γνωριμία του με τον κύκλο αυτό του εξασφάλισε προβολή και κοινό. Στη συνέχεια κόπηκε η επικοινωνία με τη σουρεαλιστική ομάδα, αλλά ήδη είχε πια πάρει αρκετή φόρα και ήταν γνωστός σε όλο τον κόσμο. Μετακόμισε μόνιμα στις ΗΠΑ και εξαργύρωσε με διάφορους τρόπους τη φήμη και την τρέλα του.
Πέρα από αυτά η ζωγραφική του ποτέ δεν έπαψε να εκπλήσσει και να εξελίσσεται. Κάποιες φορές είναι εντελώς σουρεαλιστική, άλλες σε επικοινωνία με την κλασική ζωγραφική και προς τα τέλη της καριέρας του επηρεασμένη από τις σύγχρονες θεωρίες της φυσικής και τα μαθηματικά. Από ένα σημείο όμως και ύστερα η ίδια η ζωή του είναι ένα σουρεαλιστικό έργο, μια διαρκής περφόρμανς που παραλίγο να τον οδηγήσει και στο θάνατο (όταν κινδύνεψε να πάθει ασφυξία σε μία δημόσια εμφάνισή του με στολή δύτη!).
Τα φωτογραφικά δεδομένα… είναι πάντα ΤΟ ΑΣΦΑΛΕΣΤΕΡΟ ΟΥΣΙΑΣΤΙΚΑ ΠΟΙΗΤΙΚΟ ΜΕΣΟ.
Νταλί
Philippe Halsman – DALI
Ήταν ένας ιδιοφυής καλλιτέχνης που έπαιζε δημιουργικά με ότι έβρισκε, εξερευνούσε με έντονο τρόπο τις εμμονές και τις φοβίες του, ζούσε τον σουρεαλισμό στην καθημερινότητά του και είχε επιτυχία παντού: ζωγραφική, γλυπτική, εγκαταστάσεις, φωτογραφία (συνεργάστηκε για πολλά χρόνια με τον φωτογράφο Philippe Halsman που υλοποιούσε τις ιδέες του), κινηματογράφο (συνεργασία με Μπουνιούελ, Χίτσκοκ, Ντίσνεϊ) , λογοτεχνία και αρθρογραφία, διακόσμηση βιτρινών, κατασκευή επίπλων, κοσμημάτων, δημιούργησε το πρώτο ολογραφικό φωτομοντάζ κ.ά.
Όπως έγραψα και πρόσφατα για τη φωτογραφία: Βλέπω σημαίνει επινοώ.
Νταλί
Είναι επίσης ο δημιουργός μιας δικής του σουρεαλιστικής τεχνικής, της παρανοϊκο-κριτικής, μια μορφής «άλογης γνώσης» που βασίζεται σε ένα «ερμηνευτικό παραλήρημα». Είναι μια τρίτη μέθοδος που έρχεται να συμπληρώσει τις αγαπημένες των σουρεαλιστών: όνειρα και αυτόματη γραφή.
Alfred Hitchcock, ταινία: Spellbound 1945, σκηνικά:Salvador Dali
Ο σουρεαλισμός στον κινηματογράφο άρχισε όταν αναρωτηθήκαμε τι άλλο μπορούσαμε να κάνουμε με χίλιους θεατές αν όχι να καταστρέψουμε, να προσβάλουμε όλες τις αξίες τους. Ότι δεν προσβάλλει την κοινωνία, τους θεσμούς, δεν είναι σουρεαλιστικό.
Λουίς Μπουνιουέλ
Πηγές για τον Νταλί και για μια εισαγωγή στο σουρεαλισμό
- David Hopkins, Νταντά και Υπερρεαλισμός, Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 2004
- Maurice Nadeau, Ιστορία του Σουρεαλισμού, Πλέθρον, Αθήνα 2004
- Δημήτρης Τσατσούλης, Η γλώσσα της εικόνας, Φωτογραφία και Σουρεαλισμός με τον φακό του Raul Ubac, Παπαζήσης, Αθήνα 2015. Ο συγγραφέας αφού εξετάζει τα εκφραστικά μέσα και την ιδεολογία του σουρεαλισμού, βρίσκει στο κίνημα αυτό τη ριζική ανανέωση της φωτογραφίας ως τέχνης.
- Νίκος Στάγκος (επιμ.), Έννοιες της Μοντέρνας Τέχνης, Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, 2005
- Liz Wells, Photography, A Critical Introduction, Routledge, 2006
- Foster, Krauss, Bois, Buchloh, Η Τέχνη από το 1900, Επίκεντρο, Αθήνα 2007
- Hugh Honour, John Fleming, Ιστορία της Τέχνης, Υποδομή, Αθήνα 1998
- Θανάσης Μουτσόπουλος, Μυστήρια και Θαύματα, Η Φωτογραφία πέρα από την Αναπαράσταση, Μουσείο Φωτογραφίας Θεσσαλονίκης, 2005
- Μάκης Μωραϊτης, Η φωτογραφική πράξη, Καθρέφτης του Κινηματογράφου και της Τέχνης, Αθήνα, 2003
- Γιάννης Σολδάτος, Κινηματογράφος Ντανταϊσμός Σουρεαλισμός, Αιγόκερως, Αθήνα 2007
- 20th Century Photography, Museum Ludwig Cologne, Taschen, 2005
- Ντόουν Αίηντς, Νταλί, Υποδομή, Αθήνα 1985
- Φωτογραφικό Είδωλο, Η φωτογραφία στα κινήματα τέχνης, τεύχος 27, 2009
- Δείτε εδώ ένα ντοκιμαντέρ στα ελληνικά για το σουρεαλισμό (26 λεπτά).
- Δείτε την πρώτη σουρεαλιστική ταινία: The Seashell and the Clergyman (της Germaine Dulac και του Antonin Artaud) και την πιο γνωστή Ένας Ανδαλουσιανός Σκύλος (σενάριο Νταλί, σκηνοθεσία Μπουνιουέλ).
- Ακούστε: Ποιήματα του σουρεαλιστή ποιητή και φωτογράφου Ανδρέας Εμπειρίκου
- Διαβάστε εδώ αποσπάσματα από το μανιφέστο του σουρεαλισμού
Info:
Ο Ανδρέας Κατσικούδης διδάσκει την τέχνη της φωτογραφίας από το 2005 και του κινηματογράφου από το 2011 στην Αθήνα, έχει σκηνοθετήσει ταινίες μικρού μήκους (έχουν συμμετάσχει σε φεστιβάλ σε όλη την Ελλάδα, π.χ. Δράμα) και γράφει ποίηση (έχει συμμετάσχει σε ανθολογίες). Άρθρα του και φωτογραφίες του έχουν δημοσιευτεί σε διάφορα έντυπα (πχ Ελευθεροτυπία, Τα ΝΕΑ, Lifo, Εκπαιδευτική Κοινότητα, Περιοδικό Φωτογράφος, Photonet, Photobusiness κ.ά.) και στο διαδίκτυο σε διάφορα περιοδικά φωτογραφίας ή τέχνης-πολιτισμού. Έχει τελειώσει το Παιδαγωγικό Τμήμα Δημοτ. Εκπ/σης Αθήνας και το Μαράσλειο Διδασκαλείο Μετεκπαίδευσης, έχει σπουδάσει φωτογραφία (σε διετή αναγνωρισμένη σχολή) και παρακολουθήσει μαθήματα κινηματογράφου, ιστορίας τέχνης και δημιουργικότητας.
Είναι ιδρυτικό μέλος της φωτογραφικής ομάδας ΔΙΑΦΡΑΓΜΑ 26 (www.diafragma26.gr) και έχει οργανώσει κι επιμεληθεί πλήθος ομαδικών εκθέσεων φωτογραφίας και φεστιβάλ τέχνης. Είναι μέλος της Εταιρείας Ελλήνων Σκηνοθετών.
Το 2015 κυκλοφόρησε δωρεάν στο διαδίκτυο το βιβλίο του ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗ ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΑ, ενώ εδώ και δυο χρόνια γράφει το νέο του βιβλίο Η Φωτογραφία ως Τέχνη. Πρόσφατα ξεκίνησε συνεργασία με το περιοδικό Photonet. Έχει μόνιμη συνεργασία με το χώρο τέχνης κι εναλλακτικό κινηματογράφο Cinemarian (www.cinemarian.gr)
www.andreaskatsikoudis.com
www.akatsikoudis.blogspot.com (άρθρα του για τη φωτογραφία, τον κινηματογράφο, παρουσίασεις βιβλίων, εκδηλώσεις και σεμινάρια που οργανώνει).
