Σκέψεις για τη φωτογραφία

Σκέψεις για τη φωτογραφία

Σκέψεις για τη φωτογραφία

Γράφει ο Ηρακλής Παπαϊωάννου*
Επιμελητής ΜΟΜus – Μουσείο Φωτογραφίας Θεσσαλονίκης

Είναι ίσως παράξενο αλλά τον 21ο αιώνα τίθεται ακόμη το ερώτημα, πιο χαμηλόφωνα πλέον είναι αλήθεια, αν η φωτογραφία είναι τέχνη. Στα πρώτα βήματα του μέσου την αμφισβήτηση αυτή σχηματοποίησε η γελοιογραφία του περιβόητου Nadar, το 1857, στην οποία η ζωγραφική εκδίωκε αρκετά άκομψα τη φωτογραφία από το Σαλόνι των Τεχνών. Τα ερωτήματα που ανέκυψαν στο πέρασμα του χρόνου ήταν πολλά: υπάρχει μέσο, του οποίου όλα τα έργα αναγνωρίζονται ως τέχνη; Ο Henri Matisse ή ο Mark Rothko αρκούν για να νομιμοποιηθεί ως τέχνη κάθε ζωγραφική χειρονομία; Κρίνεται το έργο κάθε φορά ως τέτοιο ή το μέσο με το οποίο δημιουργείται; Ο Marcel Duchamp δεν έλυσε το ζήτημα με τον Ουρητήρα το 1917, εκθέτοντας ένα βιομηχανικό, ήδη έτοιμο, αντικείμενο; Και ποιο είναι εδώ το μέσο; Λειτουργούν στην τέχνη διπλά μέτρα και σταθμά;

Η φωτογραφία αμφισβητήθηκε γιατί, ως μηχανικό μέσο απάλειφε την ανθρώπινη (χειρωνακτική) δεξιότητα. Αμφισβητήθηκε ακόμη, παρά τα διδάγματα του Bauhaus, γιατί διακλαδίστηκε στις εφαρμοσμένες τέχνες. Επίσης, γιατί ήταν εύκολα και αέναα αναπαραγώγιμη, επιτρέποντας την ευρεία προσβασιμότητα του έργου (γιατί συνιστούσε αυτό μειονέκτημα;). Ομοίως επειδή, καθώς η τεχνική συχνά δεν ήταν εμπόδιο, μπορούσε να τη δημιουργήσει ο καθένας (γιατί συνιστούσε αυτό μειονέκτημα;). Οι αιτιάσεις αυτές περιείχαν λανθάνοντα συντεχνιασμό και μια προσπάθεια να αγνοηθεί η ριζοσπαστική φύση του μέσου, για να μη διαταραχθεί μια συγκεκριμένη ιεραρχία και τάξη πραγμάτων.

Όταν αμφισβητείσαι, χάνεις προνόμια. Όμως, στην τέχνη τα προνόμια δεν είναι πάντα καλός σύμβουλος. Η, άγονη συχνά, αμφισβήτηση της φωτογραφίας τής στέρησε πολλά. Ίσως όμως τη βοήθησε κιόλας να μην παγιώνεται σε ευκολίες· να αναζητά τα όριά της ως πλαστικό μέσο· να βαθαίνει τις ρίζες της στην κοινωνία περισσότερο, παρά στον αυτοαναφορικό αισθητισμό· να συστήσει δικά της μουσεία συλλογής και μελέτης του μέσου, όπως και μεγάλα φεστιβάλ· ακόμη, να εκπαιδεύσει ιστορικούς, θεωρητικούς, επιμελητές, μουσειοπαιδαγωγούς, οι οποίοι κλήθηκαν να πλοηγήσουν το κοινό στη χώρα των φωτογραφικών θαυμάτων. Λίγα μέσα μπόρεσαν να συνεγείρουν τόσο ζωτικά ειδικούς και μη, όσο η φωτογραφία με τη φαινομενική της απλότητα.

Πιο πρόσφατα, και αφού είχε κηδεμονευτεί αυστηρά επί μακρόν, της επετράπη να εισέλθει στους μεγάλους ναούς της τέχνης, από όπου είχε εκδιωχθεί άκομψα, με όρους κηδεμονίας και πάλι. Έτσι, με έργα κυρίως μιας μικρής ομάδας φωτογράφων, δημιουργήθηκε ο σύγχρονος κανόνας της φωτογραφικής τέχνης, τον οποίο επικύρωσε σαν έτοιμη από καιρό η αγορά. Σ’ αυτόν βέβαια δεν θα έβρισκε κανείς, για παράδειγμα, το συγκλονιστικό Tomoko Uemura in her bath (1971) του Eugene Smith, ούτε το A Homeless Irishman, Spital Fields, London (1970) του Don McCullin ή το Staircase at Auschwitz (1998) του Simon Norfolk, έργα που συνοψίζουν καίρια το δράμα του 20ού αιώνα. Γιατί ένα θεμελιακό ζήτημα με τη φωτογραφία, κρυμμένο επιδέξια πίσω από επιφανειακές αμφισβητήσεις, ήταν ότι, εκτός από την αμεσότητα και την τεχνική ευκολία, υπήρξε πάντοτε σχεδόν βαθιά πολιτική και κοινωνική, περισσότερο μάλλον από ότι ήταν αποδεκτό σε κάποιους κύκλους, και πολύ επιδραστική. Ήταν λοιπόν μια επικίνδυνη τέχνη.

Από μια άλλη οπτική γωνία, η φωτογραφία διαχύθηκε παντού, κατέστησε τον κόσμο ορατό στο σύνολό του, ευνόησε την αναπαραγωγή έργων κάθε εποχής και τεχνοτροπίας, επιτρέποντας την ουσιαστική εδραίωση της ιστορίας της τέχνης. Ίσως κάποιοι έχουν ακόμη απορίες για τη σχέση της φωτογραφίας με την τέχνη. Ίσως θα έπρεπε να ανοίξει ευρύτερα το ζήτημα πόσο τέχνη είναι πλέον η τέχνη ούτως ή άλλως. Αυτό όμως που δεν μπορεί να αμφισβητηθεί είναι το πόσο βαθιά άλλαξε η φωτογραφία την τέχνη, και εξακολουθεί να το κάνει σ’ αυτή τη σύγχρονη συνθήκη της άυλης εικόνας, που ταξιδεύει παντού με την ταχύτητα του φωτός.

*Το δοκίμιο αυτό αποτέλεσε το εισαγωγικό κείμενο του αφιερώματος του photologio για την Παγκόσμια Ημέρα της Φωτογραφίας (19.8.2021) 
https://www.photologio.gr/photo%ce%b8%ce%ad%cf%83%ce%b5%ce%b9%cf%82/world-photo-day-2021/.