Γιάννης Καρπούζης: “Η φωτογραφία είναι κατά κύριο λόγο μία διανοητική εργασία … πρέπει να σκεφτείς τι θέλεις να πεις με τις εικόνες σου και τι θέλεις οι άλλοι να διαβάσουν”
Οξυδερκής στη σκέψη του, στο λόγο του και στη ματιά του.
Συγκροτημένος στις θεματικές των φωτογραφιών του, συνάμα όμως και ανήσυχος στις αναζητήσεις του. Πρωτογνώρισα το έργο του στο Athens Photo Festival 2017, ενώ παράλληλα ένας φίλος μού είχε μιλήσει γι αυτόν.
Γιάννης Καρπούζης.
Το Project του, η «Παράλληλη κρίση», είχε προκαλέσει αίσθηση στο PHotoEspaña 2016. Είχε ήδη αρχίσει να φωτογραφίζει από το 2010 και αυτό που ακόμη συγκλονίζει στις εικόνες του, είναι ότι ο φωτογραφικός χρόνος μοιάζει να ακινητοποιείται, όπως ακριβώς έχει ακινητοποιήσει και τους πάντες από την στιγμή που η οικονομική κρίση άρχισε να μαστίζει τον ελληνικό χώρο… Είναι ο ίδιος χρόνος, ο δικός μου, ο δικός σου, που έχει προσημειωθεί με την αίρεση εγγραφής υποθήκης σε ένα μέλλον ανύπαρκτο και μη ορατό και φυσικά με τίμημα την ίδια μας την ύπαρξη ως «αξία ανεκτίμητη».
Προσέγγισα τον Γιάννη γιατί οι εικόνες του δεν ήταν «ρεπορταζιακές» – άλλωστε νομίζω ότι δεν θα τον ενδιέφερε κάτι τέτοιο-, αλλά ήταν σπαρακτικά ποιητικές … κάθε φωτο του και μια ιστορία καθημερινής απώλειας, απώλειας του χαμόγελου, της μνήμης, της ζωής που έχει στερηθεί εδώ και κάποια χρόνια ο Έλληνας. Και στη συνέχεια φυσικά ανακάλυψα μέσα από την κουβέντα μας έναν νέο άνθρωπο με απίστευτες ανησυχίες, με μεστό και ώριμο λόγο.
Ο Walter Benjamin υποστήριξε πως μόνο η φωτογραφία μπορεί να μας πληροφορήσει για το υποσυνείδητο που διατρέχει το βλέμμα μας, όμως εδώ, με τη συνέντευξη που ακολουθεί, ο Γιάννης Καρπούζης τόσο με τις φωτογραφίες του όσο και με το λόγο του, μας φανερώνει το δικό του ανήσυχο «είναι».
Ας ξεκινήσουμε Γιάννη από το πρώτο σου project: «Παράλληλη κρίση». Εκτέθηκε φέτος στο Athens Photo Festival 2017. Είχε προηγηθεί η έκθεση του dummy στην Αρλ, η βράβευση και η ατομική σου έκθεσή στη PHotoEspaña 2016. Θα θελες να μου μιλήσεις λίγο για αυτό το project? Κι από την άλλη τι σηματοδοτεί για σένα η «Παράλληλη Κρίση»;
Καλησπέρα Θεόδωρε και σε ευχαριστώ για την πρόσκλησή σου. Η «Παράλληλη Κρίση» αναφέρεται στην Αθήνα και στην κοινωνικο-πολιτική κρίση των τελευταίων επτά ετών. Σε δεύτερο επίπεδο, το έργο κοιτάζει την πόλη ως μία μηχανή παγωμένη στο χρόνο και εξηγεί την συνάφεια που υπάρχει μεταξύ της κοινωνικής στασιμότητας και της ικανότητας του φωτογραφικού Μέσου να φυλακίζει και να ακινητοποιεί τα θέματά του.
Μία κοινωνία χωρίς μέλλον, γεμάτη στεγανά, αποσπασματική και θρυμματισμένη εμπεριέχει τα ίδια κατηγορήματα που συνοδεύουν την φωτογραφική γλώσσα και τις φωτογραφικές εικόνες.
Οι άνθρωποι που αναμένουν ακίνητοι, το πέρασμα του χρόνου πάνω στα πράγματα, οι διαφημίσεις αλλά και οι άδειες από φωτογραφίες πινακίδες, οι όψεις των πραγμάτων, οι αφίσες, οι αντανακλάσεις, οι φθαρμένες αναπαραστάσεις − όλα αυτά τα θέματα έχουν χαραχτεί από τη φωτογραφική αφήγηση πριν ακόμα γίνει το κλικ.
Τρέχουν στο μυαλό σου και στα μάτια σου άλλα δύο project: Østerport hotel και «Τα Φύλλα του Οκτώβρη». Πώς καταφέρνεις και δουλεύεις ταυτόχρονα δυο projects?
Το “Østerport Ηotel” είναι μέρος της εργασίας ανασύστασης του κινηματογραφικού αρχείου του άγνωστου Δανού κινηματογραφιστή Walter Markersen (1932-1979). Με το αρχείο του Markersen ήρθα σε επαφή μέσω μίας ομάδας ερευνητών (Andreas Nielsen κ.ά.) πριν από δέκα χρόνια όταν μετακόμισα στην πόλη της Κοπεγχάγης. Πρόκειται για ένα παραμελημένο αρχείο με δεκάμετρες λωρίδες φιλμ που χρειάστηκε άμεση συντήρηση και οργάνωση για να μην χαθεί για πάντα.
Με χαρά, ανέλαβα την συναρμολόγηση του τελευταίου ανολοκλήρωτου φιλμ του Markersen, “Østerport hotel” (1962), βάσει αφενός όσου υλικού μπορέσαμε να διασώσουμε και αφετέρου χειρογράφων του Markeresen που περιγράφουν την υπόθεση της ταινίας:
“Το Østerport hotel είναι μια ιστορία για έναν άντρα και μία γυναίκα στην Κοπεγχάγη. Πάνω στα συντρίμμια της πόλης, οι επιζώντες από τον 3ο παγκόσμιο πόλεμο πολεμούν εναντίον του καιρού, της ραδιενέργειας και βέβαια άλλων ανθρώπων για να επιβιώσουν. Στη μνήμη της γυναίκας βρίσκεται στερεωμένη μία φωτογραφία χαράς από τον παλιό κόσμο. Αυτή η φωτογραφία θα λειτουργήσει ως χρονομηχανή για να φύγουν οι ήρωες από την έρημο του παρόντος και να επιστρέψουν στις αναμνήσεις τους.
Υ.Γ. Κανείς τελικά δεν μπορεί να ξεφύγει. Το βέλος του χρόνου θα σε χτυπήσει τελικά, με δύναμη, στο πίσω μέρος του κεφαλιού.” (από σκόρπιες σημειώσεις του Walter Markeresen, μετάφραση A. Nielsen)
Τα “Φύλλα του Οκτώβρη” (The Leaves of October) είναι μία δουλειά που έχει ως θέμα την Ευρωπαϊκή ιστορία η οποία βρίσκεται ακόμα χαραγμένη μέσα στους δρόμους των Ευρωπαϊκών κρατών. Η πρώτη εικόνα της σειράς έγινε τον Οκτώβρη του 2008 στη Βαρσοβία.
Έκτοτε, δεν πέρασε πολύς καιρός από τότε που άρχισα να σκάβω το αρχείο των ταξιδιών μου, παλεύοντας να ανασυστήσω μέσα από θραύσματα − τόσο φωτογραφικά όσο και πραγματικά − την ιστορία της λαχανιασμένης Ευρωπαϊκής κοινοπολιτείας.
Θα ήθελα να μάθω τη διεργασία ενός project. Τι είναι αυτό που μπορεί να ερεθίσει τη σκέψη σου για να δημιουργήσεις μια θεματική σειρά εικόνων; Και σε κάθε περίπτωση ποιες ήταν οι εναρκτήριες στιγμές για κάθε ένα project ξεχωριστά;
Η αρχή συνήθως είναι ένα φωτογραφικό και όχι ένα − οντολογικό ή κοινωνικό − ερώτημα. Για παράδειγμα η Παράλληλη Κρίση δεν θα μπορούσε να γίνει χωρίς τη μηχανή Χάσελμπλαντ και τα έγχρωμα φιλμ 6 Χ 6 ούτε χωρίς την οπτική εμπειρία που έχει σχηματιστεί μέσα από τα έργα Ελλήνων δημιουργών όπως ο Παύλος Φυσάκης, ο Μανώλης Μπαμπούσης και ο Χάρης Κακαρούχας. Δε θα μπορούσε να γίνει χωρίς την καταγραφική ιδιότητα της μηχανής μεσαίου φορμά και το ιδιαίτερο αποτέλεσμα που αυτή παράγει σε σχέση με την ακινητοποίηση του χρόνου. Αντιθέτως, θα μπορούσε να γίνει χωρίς την καταστροφή που επέβαλε η ΕΕ στους Έλληνες εργαζόμενους. Όλο και κάποια άλλη κρίση θα βρίσκαμε να αφηγηθούμε.
Φωτογραφίζεις ποτέ χωρίς τη σκέψη σου για project?
Φυσικά και ναι. Δε μπορώ να φανταστώ τη ζωή χωρίς την χαρά της αυθόρμητης λήψης. Τον περασμένο Γενάρη πέρναγα από το Βουκουρέστι. Λευκός άνεμος και χιόνι χτυπούσαν τα τζάμια των πολυκατοικιών για μέρες. Ο κόσμος περπατούσε λίγο και χωνόταν σε κάποια στάση, σε κάποιο καφέ, σε κάποιο εσωτερικό. Στο μυαλό μου άρχισε να χτυπάει μια φλέβα.
Θυμάμαι ακόμη πως για χρόνια πήγαινα στα όρια της πόλης της Αθήνας μαζί με τον Ηλία Λιατσόπουλο, γιατί θέλαμε να φωτογραφίσουμε εκεί. Χωρίς κάτι άλλο στο μυαλό μας.
Τα πρότζεκτ έρχονται μετά, αποτελούν ένα επιπλέον βήμα στη φωτογραφική δημιουργία.
Με ενδιαφέρει να δούμε λίγο το θέμα του χρόνου και της αφήγησης στις φωτογραφίες σου. Βλέποντας την «Παράλληλη κρίση» (Parallel Crisis) ακινητοποιείς έτσι το χρόνο και νιώθω πως αφηγείσαι τη στιγμή του κλικ. Δεν σε ενδιαφέρει η στιγμή του πριν και του μετά. Στο «Østerport hotel» ο χρόνος έχει ροή, οι εικόνες σου έχουν αφήγηση (θα έλεγα ότι οι εικόνες σου σαν να ξεπηδούν από έργα του Τέννεσυ Ουίλλιαμς). Το ίδιο και στο The leaves of October κι εκεί μάλιστα ο χρόνος λειτουργεί λίγο «αγγελοπουλικά» δηλ. ως fastward και backward σε ιστορικά γεγονότα. Αισθάνομαι πως λειτουργείς εγκεφαλικά το θέμα του χρόνου… Σαν να θες να τον καθορίσεις εσύ ίσως;
Πολύ ενδιαφέρουσες διαπιστώσεις. Η Παράλληλη Κρίση, όπου έχει παρουσιαστεί, συνοδευόταν από φράσεις όπως time suspended ή the immobilized time itself. Εντόπισα εξαρχής ότι ένα εκφραστικό χαρακτηριστικό της φωτογραφικής γλώσσας (η ακινητοποίηση του χρόνου) ήτανε παρόν και εντός του θέματος μου (Αθήνα της κρίσης). Αυτό που βιώνει η γενιά μου είναι μία ζωή χωρίς μέλλον, μία ζωή του τύπου “κρατηθείτε όσο αντέξετε”. Εκτός της φυσιολογικής χρονικής ροής, η ζωή του άνεργου και του υποαπασχολούμενου είναι σταμπαρισμένη από τη σφραγίδα του φωτογραφικού χρόνου, με το κεφάλι μέσα στο βάλτο του αιώνιου παρόντος.
Βεβαίως στην πραγματικότητα ο χρόνος περνάει και σημαδεύει το σώμα και το μυαλό όπως σημαδεύει και τα φιλμ που προσπάθησαν να τον αποτυπώσουν.
Με λίγο απλούστερα λόγια, ποιος μπορεί να αρνηθεί ότι στην κοινωνία μας ο χρόνος σημαίνει εργασία, σημαίνει εργατοώρες και τελικά σημαίνει χρήματα; Με αυτό το σχήμα, τα χρήματα, η περιουσία και η μελλοντικά πραγματοποιημένη εργασία, όλος ο χρόνος των Ελλήνων πολιτών είναι αποταμιευμένος σε κάποιο χρηματοπιστωτικό ίδρυμα με βάση την Ζυρίχη ή την Φρανκφούρτη. Αυτός ο χρόνος δεν έχει μέλλον.
Το Østerport Hotel είναι μία τελείως διαφορετική ιστορία. Πρόκειται όπως σας είπα, για μέρη μίας ημιτελούς ταινίας του 1962, η οποία γυρίστηκε με την τεχνική του “στοπ-καρέ” (ακίνητες φωτογραφίες και όχι πλάνα κινηματογράφησης). Φυσικά, όπως αναφέρεις, υπάρχει αφήγηση και εξέλιξη γιατί το φιλμ του Markersen αφενός έχει σενάριο και αφετέρου τα στοπ καρέ του, παρότι ακίνητα, κινούνται αφού προβάλλονται με 24 καρέ/δευτερόλεπτο.
Στα Φύλλα του Οκτώβρη, όπως διαπιστώνεις είχα στο μυαλό μου τον Θεόδωρο Αγγελόπουλο. Και ας μου επιτραπεί να γράψω κάτι ακόμα… Νιώθω πως με τη φυγή του Αγγελόπουλου μεγάλωσε το συμβολικό κενό των ημερών μας. Το νιώθω και για άλλους… Λείπουν στο σήμερα φωτογράφοι όπως ο Roy de Carava και ο Bruce Davidson… Σκηνοθέτες όπως Νικολαΐδης, όπως ο Κασσαβέτης… Συγγραφείς σαν τον Καρούζο και τον Ζέμπαλτ… Λείπει η μεγάλη αφήγηση όπως λείπει και η αγωνία για το ανθρώπινο αίμα. Αυτά πάνε μαζί.
Σχέση πραγματικού χρόνου και χρόνου φωτογραφίας: πόσο επικαλύπτονται ή πόσο αυτοαναιρούνται;
O κινούμενος χρόνος του μοντέρνου ανθρώπου αναπαρίσταται από τον κινηματογράφο, η φωτογραφία όμως είναι συνώνυμη με έναν άλλο πραγματικό χρόνο, το χρόνο της μνήμης. Δεν ξέρω πως οι άνθρωποι θυμούνταν πριν από το 1848 αλλά συμφωνώ ότι τα Μέσα έχουν επηρεάσει τη φυσιολογία μας: ο άνθρωπος θυμάται φωτογραφικά και όχι κινηματογραφικά ή ζωγραφικά. Δε θυμάται με τη λειτουργία του βίντεο αλλά σχηματίζεις τις εικόνες της μνήμης από ακίνητες εικόνες. Για να ανατρέξουμε στις αναμνήσεις μας, πρώτα θα σκεφτούμε φωτογραφίες και ύστερα θα κοιτάξουμε φωτογραφίες.
Ας σκεφτούμε και ένα άλλο παράδειγμα. Ποιος έχει όρεξη να δει 20 λεπτά βίντεο από ένα ταξίδι που έκαναν οι φίλοι του; Οι φωτογραφίες όμως ανταποκρίνονται ποιοτικότερα στον πραγματικό περασμένο χρόνο.
Με τη στενή έννοια δεν θα σε χαρακτήριζα street photographer. Αλλά η φωτογραφία σου προέρχεται από δρόμο είτε είναι ένα αρχιτεκτονικό οικοδόμημα είτε ένα αστικό τοπίο. Ακόμα και η έλλειψη του ανθρώπινου στοιχείου, υποδηλώνει την παρελθούσα παρουσία του. Τελικά στο δρόμο σου τι παρατηρείς;
Θέλω να σου απαντήσω ότι διαφωνώ με τον όρο street photography. Τελικά προσδιορίζει ένα θέμα (τους δρόμους της πόλης;) ή μία φωτογραφική γλώσσα (Bresson, Frank, Winogrand); Ο “πάπας” της “street photography” Garry Winogrand έκανε ίσως τη σημαντικότερη δουλειά του “Τα Ζώα” μέσα σε ένα ζωολογικό κήπο με την ίδια γλώσσα που φωτογράφιζε στους δρόμους των αμερικάνικων μητροπόλεων. Είναι οι εικόνες από το ζωολογικό κήπο, “φωτογραφία δρόμου”;
Όλη η Παράλληλη Κρίση έγινε στους Αθηναϊκούς δρόμους με μία Μεσαίου Φορμά αναλογική μηχανή η οποία δεν μπορούσε να συλλάβει “στιγμιότυπα”, μπόρεσε όμως να καταγράψει κάτι από την κοινωνία μας, μπόρεσε να αποτυπώσει τα πράγματα που βρίσκονται ήδη ακινητοποιημένα.
Τόσο στην «Παράλληλη Κρίση» όσο και στα «Φύλλα του Οκτώβρη» υπάρχουν έντονες πολιτικές αιχμές. Πόσο μπορεί να επηρεάζει το πολιτικό γίγνεσθαι έναν φωτογράφο;
Στην Παράλληλη Κρίση δεν υπάρχουν “πολιτικές” αιχμές: η ανεργία, η φτώχεια, η κατάθλιψη, οι πλειστηριασμοί, το κομμένο ρεύμα, η μετανάστευση είναι η κοινωνία την οποία βρήκα όταν αποφοίτησα από το Πολυτεχνείο. Είναι η κοινωνία που ζούμε στο σήμερα. Οπότε το να τα κρύβεις, βρίσκοντας τα θέματα σου εκτός κοινωνίας και πραγματικότητας έχει περισσότερα “πολιτικά” συμφραζόμενα από την Παράλληλη Κρίση και με τα οποία βέβαια σαφώς διαχωρίζομαι.
Τα Φύλλα του Οκτώβρη είναι μία πολιτική δουλειά αφού έχουν ως θέμα την νεωτερική Ευρωπαϊκή ιστορία και άρα την ιστορία της Ευρωπαϊκής πολιτικής κατάστασης από την Οκτωβριανή επανάσταση μέχρι τις μέρες μας.
Στο άλλο σκέλος της ερώτησης, το κοινωνικό-πολιτικό γίγνεσθαι επηρεάζει όποιον κατοικεί εντός κοινωνικής δομής. Το 1900 η ανθρωπότητα έκανε μοντέρνα τέχνη και το 1400 αναγεννησιακή τέχνη. Είναι δυνατόν να είχαν γίνει αυτά ανάποδα; Η τέχνη και ο πολιτισμός δεν είναι αποτέλεσμα μόνο κάποιων χαρισματικών ατόμων αλλά αποτέλεσμα, σε μεγάλο βαθμό τουλάχιστον, συγκρούσεων και σχέσεων εντός της κοινωνικής δομής. Κάποιος θα πάρει ένα μολύβι, θα την χαράξει πάνω σε ένα καμβά αυτή τη δομή, και αύριο θα ονομάσουμε, το έργο που θα σχηματιστεί, αριστούργημα.
Θεωρείς ότι ο φωτογράφος πρέπει να μπαίνει στο τοπίο του με συναίσθημα; Ή να παραμένει αμέτοχος;
Τα πράγματα πρέπει να γίνονται με πάθος. Οι Becher αυτό το πάθος το βρίσκουν στην διανοητική πρόκληση και στην αυστηρότητα της τυπολογίας, ο λατρεμένος Andre Kertesz στην αγάπη του για τη ζωή. Στην τέχνη χρειαζόμαστε τα πάντα. Η φωτογραφία είναι κατά κύριο λόγο μία διανοητική εργασία, μία causa mentale: στο τέλος της γραφής, πρέπει να σκεφτείς τι θέλεις να πεις με τις εικόνες σου και τι θέλεις οι άλλοι να διαβάσουν.
Τι σημαίνει για σένα αποτύπωση/καταγραφή και πώς ξεπερνά κανείς το όριο αυτό για να μπει σε μια πιο δημιουργική φωτογραφία;
Η ερώτηση κρύβει μεγάλo βάθος και ο χώρος εδώ είναι πολύ σύντομος για να το αναπτύξουμε. Ενώ χρησιμοποιούμε μόνο μία λέξη για το Ανάφορο, το Μέσο, τη Φόρμα και το Περιεχόμενο όταν ερχόμαστε στο εγγεγραμμένο είδωλο του φιλμ, που το ονόμασες αποτύπωση και καταγραφή παρατηρούμε πως οι λέξεις συνεχίζονται σε ένα μακρύ κατάλογο: ίχνος, αποτύπωμα, αναπαράσταση κτλ. Δεν είμαστε σίγουροι πώς να ονομάσουμε το καθεαυτό φωτογραφικό αντικείμενο, ενώ ονομάζουμε οτιδήποτε γύρω του. Θέλω να πω με αυτό, ότι το Φωτογραφικό Θέμα είναι αυτό που συγκροτεί όλον τον καλλιτεχνικό γρίφο. Οι απαντήσεις σε αυτόν το γρίφο είναι, ευτυχώς, πολλές και κάθε μέρα δίνονται περισσότερες. Θα είμαστε ευτυχισμένοι, αν τελικά οι απαντήσεις γίνουν, όσες και άνθρωποι.
Info:
O Γιάννης Καρπούζης γεννήθηκε το 1984 στην Αθήνα. Σπούδασε στο Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, στην Ανωτάτη Σχολή Καλών Τεχνών και στην Αρχιτεκτονική Σχολή του ΕΜΠ. Ασχολείται με τη διαχείριση του χώρου και την οργάνωση του χρόνου εκφραζόμενος από τα μέσα της Φωτογραφίας, του Κινηματογράφου και της Μηχανικής. Το 2015 έλαβε το διεθνές βραβείο Descubrimientos της PHotoEspana και το 2016 το αντίστοιχο βραβείο του Athens Photo Festival. Το 2016 έλαβε την έγκριση του Κέντρου Κινηματογράφου για την υλοποίηση του Ντοκιμαντέρ για τον Ποιητή Νίκο Καρούζο σε συμπαραγωγή Faliro House. Έργα του έχουν παρουσιαστεί σε Ελλάδα, Αγγλία, Γαλλία, Ισπανία και Κίνα. Εμπλέκεται σε ερευνητικό επίπεδο με τις πειθαρχίες της Θεωρίας, Αισθητικής και Ιστορίας της τέχνης. Μαζί με μία ανεξάρτητη ομάδα ερευνητών, έφτιαξε το 2016, τον κόμβο φωτογραφίας “Aldebaran” και το 2017 συνδιοργάνωσε τη συλλογική δράση Grossraum 21c στο παλιό πολυτεχνείο. Τέλος, διδάσκει από το 2016, πτυχές και τεχνικές της καλλιτεχνικής φωτογραφίας.
Official site:http://www.yanniskarpouzis.com/