Θάνος Σαββίδης: “Μέσα από τη φωτογραφία μπορεί να ξεκινήσει ένας προσωπικός αγώνας κατά της δυστοπίας”
Έχεις γράψει σε κάποια projects σου για μια χώρα φαντασμάτων, η οποία απλώνεται συχνά γύρω μας, μια δυστοπία. Θεωρώ ότι η ζωή νικά τον πόνο. Άραγε η φωτογραφία, αποκαλύπτοντας την ζωή μας, βοηθά να τον ξεπεράσουμε και, ακόμα πιο πέρα, να χτίσουμε μια ουτοπία, έστω μετά;
Όσο ρεαλιστικά δύσκολο κι αν είναι, ο άνθρωπος ανέκαθεν αναζητεί έναν καλύτερο μέλλον και προσδοκά να ξεφύγει από τη δυστοπία στην οποία ζει. Ο εμπνευστής της Ουτοπίας, του φαινομενικά τέλειου σε κοινωνικό, πολιτικό και νομικό σύστημα τόπου, Thomas More (1516), επέλεξε τον όρο Utopia, τοποθετώντας το μόριο «ού» για να δηλώσει τη δυσκολία αυτού του εγχειρήματος. Αναπόφευκτα, για να γίνει η μετάβαση από τον έναν τόπο στον άλλο, θα πρέπει να αναγνωρίζουμε τα φαντάσματα που μας περιζώνουν, να τα μελετούμε για να μπορούμε να τα νικήσουμε. Πιστεύω ότι μέσα από τη φωτογραφία μπορεί να ξεκινήσει ένας προσωπικός αγώνας κατά της δυστοπίας. Αναγνωρίζοντας τα προβλήματα και αντιδρώντας, μπορεί κάποιος διαισθητικά να υπερνικήσει τους φόβους και τις ανησυχίες του, στοχεύοντας στο αξιοπρεπές και – γιατί όχι; – την ευτοπία πέρα από την ουτοπία. Στη δική μου περίπτωση η φωτογραφία γίνεται το μέσο για ένα προσωπικό αγώνα αυτογνωσίας, αντιμετώπισης των δικών μου φαντασμάτων και κατανόησης του κόσμου. Πολλές φορές αυτά τα φαντάσματα που αναφέρεις, γίνονται το δικό μου όχημα για την κατανόηση του παράλογου στη ζωή μας.
Η αποκάλυψη, η περιγραφή και η μετάδοση ενός γεγονότος, μέσω της φωτογραφίας ίσως κάνει τα παραπάνω. Όμως, ένας από τους πιο παλιούς φωτογράφους δρόμου, ρεπόρτερ στην ουσία, ο Αμερικανός Weegee, είχε πει πως τα ονόματα κάνουν την είδηση. Ένας καυγάς στη Ένατη λεωφόρο σε μια φτωχοκουζίνα δεν ενδιαφέρει κανένα, ενώ μια επίθεση σε λιμουζίνα στην Park Avenue γίνεται είδηση που πουλάει… Τι γίνεται με την φωτογραφία και τις ταμειακές ροές λοιπόν; Είναι χρήσιμο να υπάρχουν ετικέτες και όρια;
Ο Weegee ήταν ένας επιτυχημένος επαγγελματίας όταν ζούσε, αφού κατάφερνε να μεταφέρνει στο κοινό άμεσα τις εικόνες του αστυνομικού ρεπορτάζ που έκανε, χωρίς, όμως, να αναγνωρίζεται η καλλιτεχνική αξία του έργου του, που ήρθε αρκετά χρόνια μετά το θάνατό του. Ίσως τότε η «επωνυμία» σε κάποιες εικόνες του να του απόφερε μεγαλύτερα κέρδη στην εφαρμοσμένη φωτογραφία, που έκανε ως φωτορεπόρτερ. Όπως και να έχει όμως, το έργο του Weegee στα μάτια του σύγχρονου παρατηρητή παραμένει διαχρονικό και ενδιαφέρον, έστω κι αν δεν (ανα)γνωρίζει τα πρόσωπα και τις καταστάσεις πίσω από τα κάδρα του. Αυτό, νομίζω, είναι που δίνει αξία στη φωτογραφία γενικότερα. Να καταφέρνει να ξεφεύγει από τις οποιεσδήποτε «ετικέτες» και τα στενά όρια του χρόνου και του χώρου που έχει εγκλωβίσει στο κάδρο και να αποκτά μια διαχρονικότητα και αξία πέρα από την ταυτότητα του εικονιζόμενου, εστιάζοντας στο περιεχόμενο.
Ένα δίλημμα που ισχύει για τους ιστορικούς επίσης τίθεται και στους φωτογράφους: όταν διηγούμαστε ή όταν αποκαλύπτουμε μια ιστορία αντίστοιχα, πρέπει να παίρνουμε προσωπική θέση απέναντί της, ή αυτό γίνεται έτσι και αλλιώς;
Η φωτογραφία έχει την ικανότητα να μεταφέρει και να εκφράζει συγκίνηση, σκέψεις και μηνύματα, σημαντικά στοιχεία της αφήγησης μιας ιστορίας. Μέσα από την απόφασή του για την τελική σύνθεση, ο φωτογράφος επιλέγει τι από την πραγματικότητα θα αφήσει εκτός του κάδρου, πλάθοντας με αυτό τον τρόπο μια «απάτη» της πραγματικότητας. Έτσι, με τη διαδικασία της επιλογής, ενστικτωδώς ή συνειδητά, μεταφέρει στο κάδρο του την προσωπική του άποψη, την δική του οπτική και ερμηνεία των πραγμάτων.
Η φωτογραφία μπορεί να είναι άσχημη ή απλά μας υποδεικνύει την ασχήμια, όπου αυτή υπάρχει;
Θα έλεγα ότι μια φωτογραφία δεν μπορεί να χαρακτηρηστεί ως «άσχημη» με την κυριολεκτική σημασία της λέξης. Μπορεί να είναι «μη επιτυχημένη» ή «ολοκληρωμένη», αν δεν καταφέρει να πετύχει την μεταμόρφωση της πραγματικότητας με τον τρόπο που ο φωτογράφος αποφάσισε τελικά να κάνει τη λήψη, ή να μην μπορεί να περιγράψει και τελικά να συγκινήσει και να προβληματίσει το κοινό. Πέρα από αυτό, ο κάθε φωτογράφος, αποφασίζοντας τι και πώς θα μας «δείξει», μπορεί να μας υποδείξει την ασχήμια, την ομορφιά, την αδιαφορία, την σκληρότητα ή την τρυφερότητα του περιβάλλοντός του, όπως ο ίδιος την αντιλαμβάνεται.
Στον προηγούμενο προβληματισμό, κρύβεται η ερώτηση αν η φωτογραφία είναι τέχνη ή όχι. Προσωπικά πιστεύω πως, ό,τι μας βοηθά να βγούμε από τον εαυτό μας, αγγίζει τα όρια της τέχνης… Εσύ τι πιστεύεις;
Είναι γνωστή η διαχρονική συζήτηση για το αν η φωτογραφία είναι τέχνη ή επιστήμη. Η φωτογραφία ως προσωπική δημιουργία αποτελεί και είδος έκφρασης. Έχει τη δική της γλώσσα, κώδικα και παραδοχές. Μπορεί να είναι ελεύθερη από κανόνες και όρια, απελευθερώνοντας τον καλλιτέχνη να εξωτερικεύσει αισθήματα, σκέψεις και συγκίνηση και μένει ανοιχτή σε διαφορετικές αναγνώσεις. Για τους λόγους αυτούς πιστεύω ότι η φωτογραφία είναι τέχνη.
Υπάρχουν ρεύματα καλλιτεχνικά στη φωτογραφία; Θεωρώ πως όταν αναφέρεται κάτι τέτοιο, πρόκειται για μια μίμηση του κινηματογράφου…
Δεν μπορώ να απαντήσω ως θεωρητικός της τέχνης ή της φωτογραφίας, αφού δεν είμαι, αλλά θεωρώ ότι τα καλλιτεχνικά ρεύματα που επικράτησαν στην τέχνη και κυρίως στη ζωγραφική έχουν επηρεάσει και τη φωτογραφία από τον καιρό της εμφάνισης της φωτογραφικής μηχανής. Έτσι, από την αρχική τάση για πιστή αντιγραφή της πραγματικότητας του ρεαλισμού και του νατουραλισμού (στη φωτογραφία το αντίστοιχο ρεύμα ονομάστηκε «straight photography»), η φωτογραφία πέρασε στον ιμπρεσιονισμό και την δημιουργία της εντύπωσης που δημιουργεί μια σκηνή στον καλλιτέχνη. Ένα άλλο καλλιτεχνικό ρεύμα που επηρέασε τη φωτογραφία ήταν αυτό του σουρεαλισμού, με την εξερεύνηση του υποσυνείδητου. Ένα τρανό παράδειγμα αυτού του ρεύματος είναι το έργο του Man Ray.
Χρησιμοποιείται συχνά η φράση «αυτή η φωτογραφία μοιάζει με πίνακα ζωγραφικής» – εσφαλμένα κατά τη γνώμη μου, αφού η φωτογραφία αποκαλύπτει και η ζωγραφική κατασκευάζει, όπως άλλωστε το σινεμά αφηγείται. Πες μου όμως εσύ την γνώμη σου.
Προσωπικά όταν ακούω αυτή τη φράση θεωρώ ότι υπάρχει άγνοια για τον ρόλο και τη δυναμική της φωτογραφίας. Για να «μοιάζει μια φωτογραφία με πίνακα ζωγραφικής» σημαίνει ότι ο παρατηρητής μένει στην απλή ρεαλιστική καταγραφή της πραγματικότητας. Κι αν συμβαίνει αυτό, τότε γιατί χρειάζονται η φωτογραφία ή η ζωγραφική; Το καλύτερο που έχει να κάνει κάποιος σε αυτή την περίπτωση είναι να απολαύσει τη φυσική εικόνα αυτούσια και ζωντανή με τα ίδια του τα μάτια κι όχι μέσα από ένα καμβά ή ένα φωτογραφικό χαρτί. Το κοινό χαρακτηριστικό της φωτογραφίας και του ζωγραφικού πίνακα είναι ότι και οι δύο είναι εικόνες. Η διαφορά τους είναι στη διαδικασία παραγωγής τους. Η γνωστή ρήση της Susan Sontag, που αναφέρεται στην ερώτηση, φανερώνει τη διαφορά αυτή, αλλά και τη δύναμη και τη μαγεία της φωτογραφίας. Η φωτογραφία αποκαλύπτει και δημιουργεί μέσα από την αφαίρεση και γίνεται, μαζί με τις υπόλοιπες τέχνες, ένα μέσο με την ικανότητα να καταγράφει, να ανακαλύπτει και να ερμηνεύει ξανά τον κόσμο γύρω μας, με έναν τρόπο που συχνά αγνοούμε.
(Ναι, ήταν της Susan Sontag, χαίρομαι που το αναφέρεις εσύ…) Γι’ αυτό νομίζω πως κάθε μορφή τέχνης πρέπει να χρησιμοποιεί κυρίως τα τεχνικά μέσα που την διακρίνουν και όσο το δυνατόν λιγότερο τα ξένα. Σε ενδιαφέρει το τεχνικό μέρος στις φωτογραφίες σου; Το φορμά, ο φακός, η επεξεργασία, ο σκοτεινός θάλαμος κτλ. βοηθάνε ιδιαίτερα στο ασπρόμαυρο που κυρίως κάνεις.
Το τεχνικό μέρος με ενδιαφέρει ως ένα σημείο. Σε αυτό που με εξυπηρετεί να έχω το επιθυμητό αποτέλεσμα, χωρίς να υπερβαίνει τη σημασία του περιεχομένου. Ποτέ δεν ασχολήθηκα σε βάθος με αυτά τα θέματα και ούτε είχα πολλές επιλογές σε κάμερες και φακούς. Τα τελευταία 5 χρόνια χρησιμοποιώ μια μικρή mirrorless μηχανή με σταθερό φακό. Αυτό με βοήθησε να μάθω καλά τη φωτογραφική μου μηχανή, να γνωρίζω σε ένα ικανοποιητικό βαθμό τις δυνατότητες χρήσης της και να εκπαιδεύσω το μάτι μου και την αντίληψή μου για το αναμενόμενο κάδρο, λόγω του σταθερού φακού που χρησιμοποιώ. Θεωρώ πως αυτό είναι αρκετό, ώστε να μπορώ να χρησιμοποιώ τα εργαλεία που έχω στη διάθεσή μου και να αποδώσω αυτό που θέλω. Στην επεξεργασία της φωτογραφίας μετά τη λήψη, πάλι, χρησιμοποιώ τα βασικά εργαλεία για διόρθωση της τονικότητας, φωτισμού, αντίθεσης. Χωρίς να δαιμονίζω την εξεζητημένη χρήση των τεχνικών μέσων, θεωρώ ότι η υπερβολή σε αυτά δε σε κάνει καλύτερο φωτογράφο.
Πρόσεξα (με χαρά) συχνά αντανακλάσεις και, επίσης συχνά, έντονες σκιές στις φωτό σου. Δίνονται άραγε περισσότερες πληροφορίες μέσα από αυτές, υπάρχει σε αυτές περισσότερος χρόνος συμπυκνωμένος; Μια πρόσκληση για να εισδύσουμε πιο βαθιά στην πολυπλοκότητα του θέματός μας;
Η φωτογραφία είναι για μένα ένα πεδίο συνεχούς αυτο-ανακάλυψης, ένα μονοπάτι για προσωπική εξερεύνηση και δημιουργία. Οι αντανακλάσεις και οι σκιές με βοηθούν σε κάποιες περιπτώσεις στην εξωτερίκευση προβληματισμών και συναισθημάτων, αφού δημιουργούν με την έλλειψη πληροφοριών την αίσθηση της απορίας, της αμφισβήτησης, του εξωπραγματικού ή του διαφορετικού. Προσδίδουν με αυτό τον τρόπο περισσότερη ένταση και μυστήριο. Πρώτα, γίνονται φορείς προσωπικής έκφρασης και μετά γέφυρα επικοινωνίας με τον κόσμο. Μια σκιά ή μια αντανάκλαση επομένως, μπορεί να κρύβει πολύ περισσότερα από αυτά που δείχνουν. Μεταμορφώνονται σε πλάσματα χωρίς υλική υπόσταση, φαντάσματα ή αερικά. Από την άλλη όμως, οι σκιές και οι αντανακλάσεις είναι συνυφασμένες με την πραγματικότητα, αφού όπως ανάφερε και ο Ούγγρος ζωγράφος/φωτογράφος Lazlo Moholy-Nagy «χωρίς σκιές, τίποτε δεν είναι ανθρώπινο».
Συμφωνείς πως καμιά φορά το θέμα το ίδιο μάς υπαγορεύει μια φωτογραφία και μας βοηθά να ξεπεράσουμε την σύγχυση μέσα μας ή και την άγνοιά μας;
Το θέμα είναι καθοριστικό στη λήψη της φωτογραφίας, αφού είναι το κίνητρο του φωτογράφου να κάνει το κλικ και το πρώτο συστατικό μιας εικόνας. Δεν είναι όμως το πιο βασικό και χρειάζεται προσοχή η σημασία που θα του δώσουμε. Εγώ θα έλεγα ότι καμιά φορά το θέμα, αν είναι τόσο δυνατό, μπορεί να «κάψει» το φωτογράφο, με την έννοια ότι χρειάζεται προσοχή για το πώς θα καταφέρει να πετύχει την απαραίτητη μεταμόρφωσή του, ώστε να του δώσει τελικά το επιθυμητό και αναμενόμενο περιεχόμενο.
Νομίζω ότι μετά από την κουβέντα μας, δεν έχει νόημα να ρωτήσω γιατί φωτογραφίζεις…
Ελπίζω να το έχω περιγράψει ήδη!
Ο Θάνος Σαββίδης γεννήκε στην Πάφο το 1972. Είναι κάτοχος διδακτορικού τίτλου σπουδών στην Εκπαιδευτική Ηγεσία και εργάζεται ως βοηθός διευθυντής στη δημοτική εκπαίδευση. Από το 2009 είναι μέλος της Φωτογραφικής Εταιρείας Κύπρου και πρόεδρος του Τμήματος Πάφου από το 2012. Κατά τα έτη 2015 – 2018 υπήρξε μέλος της κολλεκτίβας φωτογράφων BULB, ενώ από το 2015 συμμετέχει στην ομάδα InFrame. Συμμετείχε σε εργαστήρια φωτογραφίας με εκπαιδευτές τους: Νίκο Οικονομόπουλο, Jason Eskenazi, Αχιλλέα Νάσιο, Πλάτωνa Ριβέλλη, Λουκά Βασιλικό και Μιχαήλ Μοσχολιό. Η δουλειά του παρουσιάστηκε σε εκθέσεις στην Κύπρο, Ελλάδα, Ρουμανία, Γερμανία, Δανία, Ισπανία και Αγγλία και στα περιοδικά “Inspired Eye” και “Street Photographers Notebook”. Το 2016 έλαβε μέρος στο διεθνές συνεργατικό φωτογραφικό έργο “In & At” που διοργανώθηκε από τις Πολιτιστικές Πρωτεύουσες της Ευρώπης San Sebastian (Donostia) 2016, Aarhus2017 και Pafos2017. To 2017 ήταν συντονιστής και συμμετέχων φωτογράφος στο διεθνές έργο “Home”, που έγινε στην Κύπρο.
http://www.inframe.gr
Επικοινωνία: savvidisthanos@gmail.com
