Γιάννης Παπανίκος: “Προσπαθώ οι εικόνες μου να δημιουργούν, παρά να απαντούν ερωτήματα”
«Θεωρώ ότι η καταγραφή της ιστορίας είναι εξαιρετικά εθιστική» περιγράφει ο φωτορεπόρτερ Γιάννης Παπανίκος. Ένας εθισμός, πάντα είναι ιδιαίτερο θέμα για συζήτηση, ιδίως αν καταλήγει στην δημιουργία φωτογραφιών και ακόμα περισσότερο όταν ο ίδιος ο φωτογράφος φροντίζει ώστε οι περισσότερες από αυτές “να δημιουργούν, παρά να απαντούν ερωτήματα”.
Διάβασα πως αγαπάς τα ταξίδια. Η φωτορεπόρτερ Margaret Bourge – White έλεγε πως η κάμερα σε παίρνει από το χέρι, όταν αφεθείς να σε κυριεύσει το θέμα. Στην φωτογραφία ίσως αυτό να χρειάζεται λοιπόν. Γιατί τελικά είναι και αυτό ένα ταξίδι με την κάμερα. Το πρώτο…
Τα ταξίδια ήταν ο λόγος που ασχολήθηκα με τη φωτογραφία. Σκέφτηκα ότι θα πρέπει να επιλέξω κάποιο επάγγελμα που θα μου δίνει τη δυνατότητα να ταξιδεύω. Η φωτογραφία και το ταξίδι είναι δύο έννοιες άμεσα συνδεδεμένες, από τη στιγμή που σχεδόν όλοι μας έχουμε την τάση να βγάζουμε φωτογραφίες όταν ταξιδεύουμε. Προσπαθώ λοιπόν μέσα από τον φακό μου να αποτυπώνω την αίσθηση που μου άφησε η κάθε χώρα που επισκέφτηκα, φωτογραφίζοντας στιγμές καθημερινότητας των ντόπιων, γιατί η κάθε χώρα είναι οι άνθρωποι που την κατοικούν.
Τι κάνει μια φωτογραφία να αντέχει στον χρόνο, ειδικά μια φωτογραφία που περιέχει ειδήσεις;
Δεν υπάρχει κάποια μαγική συνταγή. Σίγουρα παίζει ρόλο το πόσο σημαντικό είναι το γεγονός που φωτογραφίζεις και φυσικά η ικανότητά σου να αποτυπώσεις μία κατάσταση με μια διαφορετική οπτική από τους συναδέλφους σου. Θα πω επίσης ότι παίζει ρόλο και η τύχη, για παράδειγμα να βρίσκεσαι κάπου για ένα θέμα, το οποίο θα το έχεις μόνο εσύ.
Η Decisive Moment, η αποφασιστική στιγμή, όπου το αδύνατο γίνεται πραγματικότητα, είναι ένας στόχος για σένα τον φωτορεπόρτερ, ή προτιμάς την τάξη του χάους;
Και τα δύο θα έλεγα. Μπορώ να πω ότι μου αρέσει το κάδρο μου να έχει αρκετά επίπεδα, όπου σε κάθε επίπεδο να γίνονται διαφορετικά πράγματα. Συνήθως αυτές είναι οι εικόνες που θα μου κάνουν εντύπωση και θα επιλέξω. Εννοείται βέβαια ότι, όταν κάνεις φωτορεπορτάζ, μερικές φορές είναι αδύνατο να έχεις τον απόλυτο έλεγχο του κάδρου σου, για τον λόγο ότι όλα γίνονται πολύ γρήγορα. Γι’ αυτόν τον λόγο απαντώ ότι οι εικόνες περιέχουν και τα δύο.
Γενικά ο φωτογράφος και ειδικότερα ο φωτορεπόρτερ εκ φύσεως και εκ θέσεως, έχει την επιθυμία να ανοίξει κλειστές πόρτες, να ανακαλύψει. Αναρωτιέμαι όμως μήπως στην ουσία απλά ψάχνει να ανακαλέσει τον ίδιο του τον εαυτό, μέσα από τις εικόνες που τον κατακλύζουν, ειδικά σε περιοχές με μεγάλη ένταση.
Έχεις την επιθυμία να καταγράψεις την ιστορία. Να πεις στον εαυτό σου ότι ήμουν εκεί και τα γεγονότα πέρασαν μπροστά από τα μάτια μου. Έτσι απέκτησα την δικιά μου αυθεντική άποψη. Δεν το είδα από την τηλεόραση ή από τις εικόνες κάποιου άλλου. Μέσα σε αυτές τις συνθήκες, που δεν είναι πάντα εύκολες, ανακαλύπτεις τα όριά σου και μαθαίνεις τον εαυτό σου. Κάνεις πράγματα, τα οποία δεν πίστευες ποτέ ότι θα έκανες και, όπως είναι αναμενόμενο, αλλάζει όλη σου η ζωή, αναλόγως από ποια συναισθηματική βάση έχεις ξεκινήσει. Αν θα ήθελα να βγάλω κάποιο συμπέρασμα για όλα αυτά τα χρόνια, θα έλεγα με κάθε ειλικρίνεια ότι έγινα πιο σκληρός και ότι πλέον βλέπω τα πράγματα με έναν πιο ρεαλιστικό και όχι τόσο ρομαντικό τρόπο.
Έχει γραφτεί πολλές φορές ότι ένα δύσκολο γεγονός, αν φωτογραφηθεί ξανά και ξανά, χάνει την ένταση της τραγικότητάς του και η αποτίμηση της δύναμής του αλλάζει. Πιστεύεις ότι αυτό ίσως είναι ένας κίνδυνος;
Πιστεύω ότι ο άνθρωπος είναι ικανός να συνηθίζει τα πάντα και, δυστυχώς, αυτό περιλαμβάνει και τα πιο ακραία και βίαια πράγματα. Δεν πιστεύω ότι ευθύνεται η φωτογραφία ή ο φωτογράφος γι’ αυτό, απλώς η τραγικότητα που προβάλλεται μέσω μιας εικόνας είναι ένα ακόμα στοιχείο που συνηθίζεται από το ανθρώπινο μάτι. Υπάρχουν πολλά ακόμα πράγματα που τα κάνουμε στοιχεία της καθημερινότητάς μας και τα θεωρώ εξίσου τραγικά με την ασέβεια ως προς την ανθρώπινη ζωή και την βιαιότητα.
Κοιτώντας τις φωτογραφίες σου και ειδικά στην ενότητα Idomeni: Exodus, ένιωσα ότι προσεγγίζεις το θέμα σου με ιδιαίτερα προσωπική ματιά και με διάθεση υπερβατική. Εννοώ πως παρ’ όλο που το περιεχόμενο ήδη στέκει από μόνο του, υπάρχει και μια περιοχή γεμάτη μαγεία στο κάδρο σου και μάλιστα εσύ εστιάζεις σε αυτήν. Επίσης καταργείς, ευτυχώς για μένα, πολλούς κανόνες. Τελικά, ίσως ο καλλιτέχνης να είναι πάντα παρών μέσα στον φωτορεπόρτερ. Έτσι πρέπει;
Ποτέ δεν ξεκινάς σαν φωτορεπόρτερ. Ξεκίνησα το 2011, βγάζοντας φωτογραφίες στον δρόμο, συνέχισα και τα υπόλοιπα χρόνια να το κάνω, παράλληλα με το φωτορεπορτάζ και ακόμα το κάνω στα ταξίδια μου. Η φωτογραφία δρόμου με βοήθησε να μην διστάζω να φωτογραφίζω ανθρώπους, ένα πρόβλημα που το αντιμετώπιζαν αρκετοί άλλοι που ξεκινούσαμε μαζί. Δεν μου αρέσει να ακολουθώ κανόνες όταν συνθέτω το φωτογραφικό μου κάδρο. Απλώς προσπαθώ ώστε οι περισσότερες εικόνες μου να δημιουργούν, παρά να απαντάνε σε ερωτήματα. Επίσης, αποφεύγω να βάζω ταμπέλες στον εαυτό μου, όπως «καλλιτέχνης».
Ακούγεται συνεχώς ότι για να έχουμε μια καλή φωτογραφία πρέπει να πλησιάσουμε πολύ κοντά στο θέμα μας. Βέβαια υπάρχει ο φόβος και άλλα έντονα συναισθήματα. Στις ακραίες καταστάσεις πώς λειτουργεί αυτό στον φωτογράφο, συμβαίνει μια μάχη μαζί τους; Γιατί η αδρεναλίνη καμιά φορά ίσως είναι εθιστική…
Όσον αφορά τον γνωστό κανόνα του Robert Capa περί απόστασης, συμφωνώ απόλυτα. Η κοντινή απόσταση με το θέμα της φωτογράφισης δεν είναι πάντα εφικτή για τους φωτορεπόρτερ, αλλά σίγουρα είναι το ζητούμενο. Ο στόχος κάθε φορά που φωτογραφίζουμε είναι να φτάνουμε κοντά στο θέμα μας. Δεν γνωρίζω κάποιον συνάδελφο, που να μην νιώθει φόβο. Άλλωστε ο φόβος τις περισσότερες φορές είναι αυτός που σε κρατάει ασφαλή. Εκείνη τη στιγμή νιώθεις μια απογοήτευση γιατί σκέφτεσαι, ότι σε περίπτωση που είχες ρισκάρει λίγο παραπάνω ίσως να είχες καλύτερες εικόνες, αλλά σε βάθος χρόνου, όσο ωριμάζει η σκέψη σου και όσο ωριμάζεις φωτογραφικά, καταλαβαίνεις ότι για να συνεχίσεις να κάνεις αυτό που αγαπάς θα πρέπει να είσαι ζωντανός και αρτιμελής, οπότε μάλλον έπραξες ορθά. Επίσης, όσο ωριμάζεις σαν φωτογράφος, συνειδητοποιείς ότι οι πιο όμορφες εικόνες δεν βρίσκονται πάντα εκεί που υπάρχει ο κίνδυνος. Δεν νομίζω ότι η αδρεναλίνη στο επάγγελμά μου είναι εθιστική, αντιθέτως θεωρώ ότι η καταγραφή της ιστορίας είναι εξαιρετικά εθιστική. Η αίσθηση του να φωτογραφίζεις ένα μεγάλο γεγονός και να γίνεσαι μάρτυρας μιας ιστορίας αποτελεί την κινητήριο δύναμη για κάθε φωτορεπόρτερ.
«I work in history, I’m a storyteller» απαντούσε ο Sebastiao Salgado στην αιώνια ερώτηση αν είναι καλλιτέχνης. Πιστεύεις ότι χρειάζεται τελικά να γίνεται αυτή η ερώτηση;
Θα έλεγα ότι λέμε μια ιστορία με μια καλλιτεχνική προσέγγιση, αλλά θεωρώ την ερώτηση περιττή, γιατί πιστεύω ότι οι περισσότεροι άνθρωποι που εργάζονται στον χώρο μου δεν έχουν κάποια ανάγκη να προσδιορίζονται ως καλλιτέχνες.
Φαίνεται πάντως ότι οι φωτορεπόρτερ ειδικά, έχουν τα ίδια διλήμματα με τους ιστορικούς όσον αφορά την εμπλοκή τους στη καταγραφή των γεγονότων. Άραγε η «αλήθεια» είναι «αληθινά» εκεί έξω και περιμένει να γίνει γνωστή, ή μήπως το κάθε κλικ είναι μια προσωπική «ηθική» τοποθέτηση; Έτσι, η φωτογραφία γίνεται ένα όπλο, την ίδια στιγμή που είναι και ένα εμπόρευμα…
Μέσα από τις φωτογραφίες μας ενημερώνεται και επηρεάζεται ο κόσμος. Αυτό αμέσως σε γεμίζει με μεγάλη αίσθηση ευθύνης. Γι’ αυτό αν θέλεις να λέγεσαι σοβαρός επαγγελματίας, στην καταγραφή των γεγονότων δεν υπάρχουν διλήμματα, υπάρχει μόνο αυτό που πραγματικά συμβαίνει. Φωτογραφίζεις αυτό που υπάρχει, γράφεις μια λεζάντα με αυτό που γίνεται στην εικόνα σου, η οποία – εννοείται – ανταποκρίνεται εντελώς στην πραγματικότητα, χωρίς να παίρνεις κάποια ιδεολογική θέση, και τίποτα παραπάνω. Εννοείται ότι δεν έχεις τον έλεγχο του πώς θα χρησιμοποιηθεί η φωτογραφία σου, από τη στιγμή που αποτελεί εμπόρευμα. Αν η αλήθεια βρίσκεται εκεί έξω άραγε, θα ρωτούσα με τη σειρά μου, ποια από όλες τις αλήθειες; Κατά την ταπεινή μου άποψη, η αρχή της ανθρώπινης ύπαρξης είναι η υποκειμενικότητα.
Πόσο πολύ επεμβαίνεις τεχνικά στις φωτογραφίες σου;
Κάνω τα απολύτως βασικά πράγματα στο Photoshop, όπως ρύθμιση της έκθεσης και ρύθμιση της αντίθεσης.
«Καλύτερα μια μικρή κάμερα μαζί μου, παρά μια μεγάλη στο σπίτι» λένε, εξάλλου έχουν γίνει και φωτορεπορτάζ με iPhone, όμως ο επαγγελματίας έχει ανάγκη από τεχνικό εξοπλισμό. Πώς αντιμετωπίζεις το θέμα;
Σίγουρα ο εξοπλισμός είναι κάτι που κάνει τη ζωή σου πιο εύκολη, αλλά δεν πιστεύω ότι είναι αυτός που κάνει την διαφορά στο αισθητικό αποτέλεσμα μιας εικόνας, τουλάχιστον στον βαθμό που πιστεύεις, όταν μπαίνεις στον χώρο της φωτογραφίας. Εννοείται ότι υπάρχουν κάποιοι τομείς της φωτογραφίας, όπου παίζει μεγαλύτερο ρόλο, όπως το αθλητικό ρεπορτάζ. Υπάρχουν κάποια βασικά εργαλεία στο επάγγελμα αυτό, τα οποία είναι απαραίτητα να έχεις, ώστε να παραμένεις ανταγωνιστικός, π.χ. ένας καλός φακός ζουμ και ένας τηλεφακός.
Μετά από τα φωτογραφικά και όχι μόνο ταξίδια σου θέλω να σε ρωτήσω, αν οι άνθρωποι είναι εκείνο που πιό πολύ μένει στην μνήμη σου. Και κυρίως αυτό που μένει στις φωτογραφίες σου…
Οι άνθρωποι είναι αυτοί που χαρίζουν την ταυτότητα σε κάποιο μέρος. Φωτογραφίζω στιγμές της καθημερινότητας στα ταξίδια μου και τον τρόπο που αλληλεπιδρούν με το περιβάλλον.
Ασχολείσαι επαγγελματικά με την φωτογραφία. Πώς είναι να κάνει κάποιος δουλειά του, αυτό που του αρέσει;
Ναι, ασχολούμαι επαγγελματικά με την φωτογραφία από το 2012. Είναι κάτι που δεν το αλλάζω με τίποτα και νιώθω ιδιαίτερα τυχερός που έχω την πολυτέλεια να κάνω επάγγελμα αυτό, που ξεκίνησε σαν ένα χόμπι. Αυτό ξέρω να κάνω και αυτό θέλω να κάνω μέχρι το τέλος της ζωής μου. Είναι κρίμα να σπαταλάς χρόνο από την ζωή σου κάνοντας κάτι που δεν σου αρέσει.
Έχεις –ακόμα και τώρα- κάποιον φωτογράφο πρότυπο στο μυαλό σου;
Ο πρώτος φωτογράφος που είδα εικόνες του και με έκανε να θέλω επειγόντως να αποκτήσω μια κάμερα για να ξεκινήσω, ήταν ο Steve Mc Curry λόγω της ταξιδιωτικής φωτογραφίας. Στην πορεία επηρεάστηκα από φωτογράφους όπως ο James Nachtwey, o David Alan Harvey, ο Alex Webb, αλλά και πολλοί άλλοι.
Ο Γιάννης Παπανίκος γεννήθηκε στη Θεσσαλονίκη.
Το 2011 ξεκίνησε να παρακολουθεί μαθήματα φωτογραφίας στο εργαστήρι της Stereosis στη Θεσσαλονίκη. Από το 2012 ασχολείται επαγγελματικά με τον χώρο του φωτορεπορτάζ, καλύπτοντας θέματα επικαιρότητας. Το 2014 άρχισε να συνεργάζεται με το Φωτοειδησεογραφικό πρακτορείο Fos Photos, ενώ από το τέλος του ίδιου χρόνου έως και σήμερα ξσυνεργάζεται με το διεθνές πρακτορείο ειδήσεων Associated Press. Παράλληλα εργάζεται για το Ελληνικό πρακτορείο InTime. Μέσα σε αυτά τα χρόνια έχει καλύψει γεγονότα όπως ο πόλεμος στο Κομπάνι, στα σύνορα Τουρκίας – Συρίας, η προσφυγική κρίση, καθώς και η Ελληνική οικονομική κρίση.
Η δουλειά του έχει βραβευτεί και έχει δημοσιευθεί σε διεθνή μέσα ενημέρωσης.
https://giannispapanikos.com/
https://www.instagram.com/giannispapanikos/
